७५ व्या वर्षाची ऐंद्री शांती:

१. प्रस्तावना: ऐंद्री शांती आणि तिचे महत्त्व

भारतीय संस्कृतीत मानवी जीवनाच्या प्रत्येक टप्प्याला विशेष महत्त्व दिले आहे. या प्रवासात येणाऱ्या शारीरिक आणि मानसिक बदलांना सामोरे जाण्यासाठी आणि उर्वरित आयुष्य सुख, शांती व समाधानाने व्यतीत करता यावे, यासाठी ऋषी-मुनींनी ‘वयोवस्था शांती’ या संकल्पनेची निर्मिती केली. या परंपरेतील एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण विधी म्हणजे वयाच्या ७५ व्या वर्षी केली जाणारी ‘ऐंद्री शांती’.

‘शांती’ या शब्दाचा अर्थ केवळ बाह्य शांतता नसून, तो अंतःकरणातील राग, द्वेष आणि अशांतीच्या अभावाशी जोडलेला आहे. ही एक अशी आंतरिक अवस्था आहे, जिथे मन स्थिर राहते आणि इंद्रियांच्या उपद्रवांवर नियंत्रण मिळवता येते. ऐंद्री शांती हा विधी व्यक्तीला केवळ उत्तम आरोग्य आणि दीर्घायुष्य प्रदान करण्यासाठी नसून, त्याला वैश्विक सुसंवादाशी जोडतो. यजुर्वेदातील शांती मंत्र (ॐ द्यौ: शान्तिरन्तरिक्षँ शान्ति:…) संपूर्ण ब्रह्मांडासाठी शांततेची प्रार्थना करतो, हेच दर्शवितो की वैयक्तिक शांती ही वैश्विक शांततेचाच एक भाग आहे. ७५ व्या वर्षी हा विधी करून व्यक्ती ईश्वराप्रती कृतज्ञता व्यक्त करते आणि पुढील आयुष्यासाठी आशीर्वाद प्राप्त करते.

२. ऐंद्री शांती का करावी? (उद्देश आणि आवश्यकता)

वयाची ७५ वर्षे पूर्ण करणे हा जीवनातील एक सन्माननीय टप्पा आहे. या वयानंतर शरीर थकते, इंद्रिये क्षीण होतात आणि आरोग्याच्या समस्या वाढू शकतात. ज्योतिषशास्त्रानुसारही ग्रहांच्या स्थितीचा जीवनावर परिणाम होतो. या सर्व संभाव्य अडचणींचे निवारण करून उर्वरित आयुष्य सुख, समाधान आणि आरोग्याने व्यतीत व्हावे, या उदात्त हेतूने ‘ऐंद्री शांती’ केली जाते.

या शांतीचे मुख्य उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत:

• आरोग्य रक्षण: उतारवयात होणारे रोग, दृष्टीदोष आणि शारीरिक शक्तीचा क्षय टाळून उत्तम आरोग्य प्राप्त करणे.
• कौटुंबिक सौख्य: पत्नी, मुले आणि नातवंडे यांच्यासोबतचे संबंध दृढ राहावेत आणि संभाव्य मतभेद टळावेत.
• आर्थिक स्थैर्य: धन, धान्य आणि संपत्तीची हानी टाळून घरात समृद्धी टिकवून ठेवणे.
• ग्रह-पीडा निवारण: जन्मराशीनुसार अनिष्ट स्थानी असलेल्या ग्रहांची पीडा दूर करून त्यांचे शुभ फळ मिळवणे.
• मानसिक शांती: उर्वरित आयुष्यात मन शांत, समाधानी आणि सकारात्मक ठेवणे.

थोडक्यात, ७५ वर्षांपर्यंत आयुष्य दिल्याबद्दल ईश्वराचे आभार मानणे आणि पुढील जीवन निर्विघ्नपणे पार पडावे यासाठी देवतांना प्रार्थना करणे, हे या शांतीचे सार आहे.

३. वयोवस्था शांती: एक समग्र परंपरा

शौनक ऋषींच्या मतानुसार, वयाच्या ५० वर्षांपासून दर ५ वर्षांनी ‘वयोवस्था शांती’ करावी, जेणेकरून व्यक्तीला दीर्घ आणि निरोगी आयुष्य लाभावे. ऐंद्री शांती ही याच संरचित आरोग्य व्यवस्थापनाचा एक भाग आहे. विविध वयोगटांसाठी सांगितलेल्या शांती खालीलप्रमाणे आहेत:

वय (वर्षे)	शांतीचे नाव	प्रमुख देवता	उद्देश/लाभ
५०	वैष्णवी शांती	श्रीविष्णु	रोगशमन, उत्तम दृष्टी, सकल अरिष्ट निवारण
६०	उग्ररथ शांती	मार्कंडेय	अपमृत्यू निवारण, दीर्घ आयुष्य प्राप्ती, रोग निरसन
७०	भैमरथी शांती	भीमरथ मृत्युंजय रुद्र	उत्तम आरोग्यप्राप्ती, पीडा निरसन
७५	ऐंद्री शांती	इंद्रकौशिक	उत्तम प्रकारचे आरोग्य व आयुष्य वृद्धी
८०	सहस्रचंद्रदर्शन शांती	चंद्र	उत्तम आरोग्य, शारीरिक कांती सतेज राहणे
८५	रौद्री शांती	रुद्र	सकल अरिष्ट निवारण, उत्तम आरोग्य

४. पूजेची देवता आणि प्रतीकात्मकता

ऐंद्री देवी (इंद्राणी): ऐंद्री, जिला इंद्राणी असेही म्हणतात, ती इंद्रदेवाची शक्ती आहे. तिच्या हातात वज्र आणि अंकुश असतो, तर इतर दोन हात वरद (वरदान देणारी) आणि अभय (निर्भयता देणारी) मुद्रेत असतात. तिचे वाहन हत्ती आहे. या पूजेतील तिचे स्वरूप आणि तिच्याशी संबंधित प्रतीके अत्यंत अर्थपूर्ण आहेत:

• कल्पवृक्ष: ऐंद्री देवी कल्पवृक्षाखाली बसलेली असते. कल्पवृक्ष हा इच्छा पूर्ण करणारा दिव्य वृक्ष आहे. हे प्रतीक दर्शवते की या पूजेद्वारे यजमानाच्या आरोग्य आणि सुखाच्या सर्व सदिच्छा पूर्ण होतात.
• हत्ती: हत्ती हे शक्ती, सामंजस्य, स्थिरता, ज्ञान आणि दृढनिश्चयाचे प्रतीक आहे. वयाच्या या टप्प्यावर आवश्यक असलेली शारीरिक आणि मानसिक स्थिरता हत्तीच्या प्रतीकातून सूचित होते.

इंद्रकौशिक: या पूजेचे प्रमुख देवता ‘इंद्रकौशिक’ आहेत. जरी देवी ‘ऐंद्री’ असली तरी, प्रमुख देवता ‘इंद्रकौशिक’ असणे हे इंद्र आणि त्याच्या शक्तीचे एकत्रीकरण दर्शवते. हे सूचित करते की पूजा केवळ देवीच्या कार्यकारी शक्तीलाच नव्हे, तर त्या शक्तीच्या मूळ स्त्रोतालाही (इंद्र) आवाहन करते, ज्यामुळे पूजेची फलश्रुती अधिक व्यापक होते.

५. ऐंद्री शांतीचा संपूर्ण विधी

हा एक शास्त्रोक्त विधी असून तो अनुभवी पुरोहितांच्या मार्गदर्शनाखाली करावा. या विधीचे प्रमुख टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत:

१. संकल्प: यजमानाने स्नान करून, शुभ्र वस्त्रे परिधान करून पत्नीसह आसनावर बसावे. त्यानंतर पुरोहित देश-कालाचा उच्चार करून यजमानाकडून उत्तम आरोग्य, दीर्घायुष्य आणि कौटुंबिक सौख्यासाठी ‘ऐंद्री शांती’ करण्याचा संकल्प करवून घेतात.

२. प्रारंभिक विधी: कोणत्याही शुभ कार्याची सुरुवात निर्विघ्नपणे होण्यासाठी प्रथम गणपती पूजन, पुण्याहवाचन (वातावरण शुद्धीसाठी), मातृकापूजन (आदिशक्तींचे पूजन) आणि नांदीश्राद्ध (पितरांचे स्मरण) हे विधी केले जातात.

३. देवता स्थापना व आवाहन:

• पूजास्थानी वेदीवर (स्थंडिल) कलश स्थापित करून वरुण देवतेचे आवाहन केले जाते.
• मुख्य देवतेच्या पूजेसाठी सोन्याच्या मूर्तीमध्ये ‘इंद्र-कौशिक’ यांचे वैदिक मंत्राने आवाहन केले जाते.
• मुख्य देवतेभोवती आठ दिशांना इंद्राची विविध रूपे जसे की, सहस्राक्ष, शतक्रतु, वज्रपाणि इत्यादींचे आवाहन केले जाते.
• यासोबतच, दीर्घायुष्यासाठी ‘त्र्यंबक’ (भगवान शिव/महामृत्युंजय) आणि यजमानाच्या ‘नक्षत्रदेवते’चे आवाहन करून त्यांचीही पूजा केली जाते.

४. जप आणि होम (हवन):

• अग्नीची स्थापना करून नवग्रहांची पूजा केली जाते आणि त्यांच्या शांतीसाठी हवन केले जाते.
• मुख्य देवता (इंद्र-कौशिक): समिधा, तूप, चरु (भात) आणि पायस (खीर) या चार द्रव्यांच्या प्रत्येकी १०८ किंवा १००० आहुत्या दिल्या जातात.
• महामृत्युंजय: तुपात भिजवलेल्या तिळाच्या १००० आहुत्या “त्र्यंबकं यजामहे…” या मंत्राने दिल्या जातात, ज्यामुळे आरोग्याचे रक्षण होते.
• हवन सुरू असताना श्रीसूक्त, पुरुषसूक्त, रुद्राध्याय आणि आयुष्यमंत्रांचे पठण केले जाते, ज्यामुळे वातावरणात सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते.

५. पंचाहत्तरी ओवाळणी (औक्षण):

पूजेच्या विधींची सांगता एका विशेष आणि मंगलमय प्रथेने होते. यजमानाने आयुष्याची ७५ वर्षे यशस्वीपणे पूर्ण केल्याच्या सन्मानार्थ, कणकेचे ७५ दिवे तयार केले जातात. हे दिवे साध्या कणकेचे नसून, त्यात हळद मिसळून त्यांना पिवळा, शुभ रंग दिला जातो. हे ७५ दिवे प्रज्वलित करून यजमानाला ओवाळले जाते (औक्षण केले जाते). दिव्यांचा हा प्रकाश केवळ बाह्य अंधार दूर करत नाही, तर तो यजमानाच्या पुढील आयुष्यातील सर्व अडथळे दूर होऊन त्यांचे जीवन ज्ञान आणि आनंदाने प्रकाशमान होवो, याचे प्रतीक आहे.

६. पूजेची फलश्रुती आणि व्यापक महत्त्व

ऐंद्री शांती पूजेचे परिणाम केवळ व्यक्तीपुरते मर्यादित न राहता ते कुटुंब आणि समाजावरही सकारात्मक प्रभाव टाकतात.

• आध्यात्मिक आणि मानसिक फायदे: ही पूजा मन शांत ठेवण्यास, एकाग्रता वाढवण्यास आणि तणावमुक्तीसाठी मदत करते. पूजेमुळे सकारात्मक विचार आणि आंतरिक शक्ती वाढते, ज्यामुळे जीवनातील आव्हानांना धैर्याने सामोरे जाण्याची शक्ती मिळते. दिव्याचा प्रकाश अज्ञानाचा अंधार दूर करून ज्ञानाचा प्रकाश आणतो.
• कौटुंबिक आणि सामाजिक फायदे: पूजेमुळे घरातील वातावरण शुद्ध आणि सकारात्मक राहते, ज्यामुळे घरात सुख आणि समृद्धी टिकून राहते. मुलांवर चांगले संस्कार होतात आणि त्यांना आपली संस्कृती व परंपरा यांची ओळख होते. सामूहिक पूजेमुळे सामाजिक एकोपा वाढतो.

७. समारोप: श्रद्धेचे अढळ स्थान

ऐंद्री शांती पूजा ही ७५ व्या वर्षी उत्तम आरोग्य, आयुष्यवृद्धी आणि मानसिक शांती प्रदान करणारी एक अमूल्य परंपरा आहे. ती व्यक्तीला केवळ शारीरिक आणि मानसिक स्थैर्य देत नाही, तर कुटुंबात आणि समाजातही सकारात्मक ऊर्जेचा संचार करते.

तथापि, कोणत्याही पूजेचे पूर्ण फळ मिळण्यासाठी पूर्ण श्रद्धा आणि भक्ती असणे अत्यंत आवश्यक आहे. पूजेचे बाह्य विधी हे केवळ एक माध्यम आहेत; खरी शक्ती साधकाच्या आंतरिक श्रद्धेमध्ये दडलेली आहे. ही आंतरिक निष्ठाच देवतेच्या कृपेला आकर्षित करते आणि मनोकामना पूर्ण करण्यास मदत करते. अशाप्रकारे, ऐंद्री शांती ही केवळ एक यांत्रिक क्रिया नसून, तो एक सजीव आध्यात्मिक संवाद आहे, जो व्यक्तीच्या जीवनाच्या उत्तरार्धाला अधिक अर्थपूर्ण आणि मंगलमय बनवतो.