सुंदरकांड पठण: भक्ती, शक्ती आणि बुद्धीचा संगम –

प्रस्तावना: सुंदरकांडाचे अद्वितीय स्थान

भारताच्या दोन महान महाकाव्यांमध्ये, ‘रामायण’ आणि ‘श्रीरामचरितमानस’मध्ये, ‘सुंदरकांड’ या अध्यायाला एक विशेष आणि अद्वितीय स्थान आहे. हे केवळ रामायणाचा एक भाग नसून, स्वतःमध्ये एक संपूर्ण आणि स्वयंपूर्ण आध्यात्मिक ग्रंथ आहे. सुंदरकांड हे केवळ हनुमानाच्या पराक्रमाचे वर्णन नाही, तर ते आशा, श्रद्धा आणि निःस्वार्थ भक्तीच्या विजयाचे एक ज्वलंत प्रतीक आहे. जेव्हा सर्वत्र निराशा पसरलेली असते, जेव्हा ध्येय अशक्य वाटू लागते, तेव्हा एका भक्ताच्या दृढ निश्चयाने आणि स्वामीनिष्ठेने परिस्थिती कशी बदलू शकते, याचे हे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. हनुमानाच्या रूपात, सुंदरकांड एका आदर्श भक्ताचे, कर्मयोग्याचे आणि साधकाचे समग्र चित्र रेखाटते. हा लेख सुंदरकांड पठणाचे फायदे केवळ सूचीबद्ध करत नाही, तर प्रत्येक लाभामागील आध्यात्मिक, मनोवैज्ञानिक आणि व्यावहारिक कारणमीमांसा सखोलपणे स्पष्ट करतो, जेणेकरून वाचकाची श्रद्धा केवळ भावनिक न राहता, ज्ञानाच्या भक्कम पायावर उभी राहील.

अध्याय १: सुंदरकांडाचे स्वरूप आणि महात्म्य

सुंदरकांड पठणाच्या फायद्यांची सखोलता समजून घेण्यासाठी, त्याचे स्वरूप, नावामागील अर्थ आणि रामचरितमानसातील त्याचे केंद्रीय स्थान समजून घेणे आवश्यक आहे. हा अध्याय त्या पायाभूत संकल्पना स्पष्ट करतो.

१.१ ‘सुंदर’ कांड: नावामागील आध्यात्मिक रहस्य

रामायणातील इतर कांडांची नावे त्यातील मुख्य घटना किंवा स्थानांवरून ठेवली आहेत. मग या कांडाला ‘सुंदरकांड’ असे का म्हटले जाते, हा प्रश्न स्वाभाविक आहे. या नावामागे भौगोलिक, काव्यात्मक आणि आध्यात्मिक असे अनेक स्तर दडलेले आहेत.

एका प्रचलित मान्यतेनुसार, रावणाची लंका त्रिकुट पर्वतावर वसलेली होती. या पर्वताला तीन शिखरं होती: सुबेल पर्वत, जिथे राम-रावण युद्ध झाले; नील पर्वत, जिथे लंकेचे शहर वसले होते; आणि तिसरा ‘सुंदर’ नावाचा पर्वत, जिथे अशोक वाटिका होती.³ याच अशोक वाटिकेत हनुमानाची सीतामाईशी भेट झाली, जी या कांडाची सर्वात मुख्य आणि सुंदर घटना आहे. त्यामुळे या स्थानावरून या कांडाला ‘सुंदरकांड’ हे नाव मिळाले.

परंतु या नावाचा अर्थ केवळ भौगोलिक स्थानापुरता मर्यादित नाही. या कांडातील प्रत्येक घटना ‘सुंदर’ आणि मंगलमय आहे. हनुमानाचे अथांग समुद्र ओलांडून केलेले उड्डाण सुंदर आहे, त्याचा सीतेचा शोध सुंदर आहे, त्याचा आत्मविश्वास आणि पराक्रम सुंदर आहे, आणि लंकेचे दहन करून विजयाचा संदेश घेऊन परत येणेही सुंदर आहे.⁵ रामचरितमानसात ‘सुंदर’ या शब्दाचा उपयोग ४० पेक्षा जास्त वेळा केला आहे, जे यातील सौंदर्याच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकते.

या नावामागे एक गहन आध्यात्मिक रहस्य दडलेले आहे. ‘सुंदर’ हे केवळ एक विशेषण नसून, ती एक ‘स्थिती’ आहे. ही अशी स्थिती आहे जिथे अशक्य शक्य होते, जिथे भक्तीच्या सामर्थ्याने निराशा आशेमध्ये बदलते आणि जिथे देवाचा भक्त देवाचे कार्य यशस्वी करून दाखवतो. हनुमानाने सीतेचा शोध लावून केवळ प्रभू रामाचेच नाही, तर सुग्रीव, जांबवान आणि संपूर्ण वानरसेनेचे दुःख दूर केले.⁵ म्हणूनच, या कांडाचे पठण केल्याने साधकाच्या जीवनातील ‘असुंदर’ आणि कठीण परिस्थिती ‘सुंदर’ बनते. हा बदल केवळ बाह्य नसतो, तर तो आंतरिक दृष्टिकोनातील आणि आत्मविश्वासातील बदल असतो. एका आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, सीता केवळ रामाची पत्नी नाही, तर ती मानवी हृदयात वास करणारी ‘शक्ती’ किंवा ‘ऊर्जा’ (चैतन्य) आहे. जेव्हा ही शक्ती भौतिक आकर्षणाकडे (सुवर्ण मृग) ओढली जाते, तेव्हा रावणासारख्या (अहंकार आणि नकारात्मकता) प्रवृत्ती तिला बंदी बनवतात. सुंदरकांड ही त्या हरवलेल्या शक्तीला (सीता) देवाच्या (राम) कृपेने आणि भक्ताच्या (हनुमान) प्रयत्नाने परत मिळवण्याची प्रक्रिया आहे. यामुळे हे कांड साधकांसाठी अत्यंत व्यावहारिक ठरते, कारण ते आंतरिक शक्ती परत मिळवण्याचा मार्ग दाखवते.

१.२ हनुमंताच्या पराक्रमाची गाथा

सुंदरकांड हे संपूर्णपणे श्री हनुमानाच्या ज्ञान, बुद्धी, पराक्रम आणि स्वामीभक्तीला समर्पित आहे. यात हनुमानाने एकट्याने केलेल्या अतुलनीय पराक्रमाचे वर्णन आहे. या कांडाची कथा हनुमानाच्या लंका प्रस्थानाने सुरू होते. मार्गात त्यांना सुरसेसारख्या मायेने रूप बदलणाऱ्या राक्षसीचा सामना करावा लागतो, जिच्यावर ते केवळ शक्तीने नव्हे, तर बुद्धीने विजय मिळवतात. लंकेत प्रवेश करताना ते लंकिणी नावाच्या राक्षसीला पराभूत करतात. त्यानंतर ते संपूर्ण लंकेत सीतेचा शोध घेतात आणि विभीषणाची भेट घेऊन त्याला रामाचा मित्र बनवतात. अशोक वाटिकेत अत्यंत दुःखी अवस्थेत असलेल्या सीतामाईला ते रामाची अंगठी देऊन धीर देतात आणि तिचा विश्वास संपादन करतात. त्यानंतर ते अशोक वाटिकेचा विध्वंस करतात, रावणाचा पुत्र अक्षयकुमार याला ठार मारतात आणि रावणाच्या दरबारात स्वतःला मेघनादाकडून नागपाशात बांधून घेतात. रावणाच्या अहंकाराला आव्हान देत ते त्याला नीतीचा उपदेश करतात आणि शेवटी आपल्या शेपटीला लावलेल्या आगीने संपूर्ण लंकेचे दहन करतात. हे सर्व पराक्रम गाजवून ते यशस्वीपणे समुद्रावरून परत येतात आणि प्रभू रामाला सीतेचा संदेश आणि चूडामणी देतात.

हनुमानाचे हे कार्य आजच्या आधुनिक व्यवस्थापन सिद्धांतांनाही प्रतिबिंबित करते. ते एका आदर्श ‘समस्या-निवारक’ (Problem Solver) किंवा ‘व्यवस्थापका’प्रमाणे कार्य करतात. ते ध्येय निश्चित करतात (सीतेचा शोध), स्वतःच्या क्षमतांचे आणि संसाधनांचे मूल्यांकन करतात, मार्गातील अडथळ्यांवर (समुद्र, सुरसा, लंकिणी) योजनाबद्ध रीतीने मात करतात, प्रभावी संवाद कौशल्याचा वापर करतात (विभीषण आणि सीता यांच्याशी संवाद) आणि शेवटी ध्येय साध्य करून आपल्या स्वामीला (राम) योग्य तो अहवाल सादर करतात. यामुळे सुंदरकांडाचे पठण केवळ आध्यात्मिक उन्नतीसाठीच नव्हे, तर व्यावहारिक जीवनातील समस्या सोडवण्यासाठी आणि ध्येयपूर्तीसाठी एक मानसिक मॉडेल (blueprint) प्रदान करते. हे शिकवते की यशासाठी केवळ शक्ती पुरेशी नाही, तर बुद्धी, संवाद, रणनीती आणि धैर्याचीही तितकीच आवश्यकता आहे.

१.३ रामचरितमानसाचे हृदय

सुंदरकांडाला रामचरितमानसाचा सर्वश्रेष्ठ अंश आणि हृदय मानले जाते¹ हे रामायणातील एकमेव कांड आहे, ज्यात नायक श्रीराम नसून त्यांचा भक्त हनुमान आहे.⁴ या कांडाने रामायणाच्या कथेला एक निर्णायक वळण दिले. हनुमानाच्या यशस्वी मोहिमेमुळेच रामाच्या मनातील सीतेबद्दलची चिंता दूर झाली, वानरसेनेमध्ये प्रचंड उत्साह संचारला आणि लंकेवरील आक्रमणाची आणि युद्धाची प्रत्यक्ष तयारी सुरू झाली.

हे कांड ‘भक्त-केंद्रित’ धर्मशास्त्राचे प्रतीक आहे. इतर कांडांमध्ये देवाची (रामाची) लीला केंद्रस्थानी आहे, परंतु सुंदरकांडात भक्ताची (हनुमानाची) लीला केंद्रस्थानी आहे. हे स्पष्टपणे दर्शवते की सनातन परंपरेत, देवाला प्राप्त करण्यासाठी भक्ताचे प्रयत्न, त्याची शुद्ध भक्ती आणि निःस्वार्थ सेवा किती महत्त्वाची आहे. देव स्वतः आपल्या भक्ताच्या यशाने प्रसन्न होतो आणि त्याचे कौतुक करतो (“रघुपति कीन्ही बहुत बड़ाई, तुम मम प्रिय भरतहि सम भाई”). हे कांड ‘देव भक्तासाठी आणि भक्त देवासाठी’ या अद्वैत आणि प्रेमळ नात्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. पठण करणारा साधक नकळतपणे स्वतःला हनुमानाच्या जागी पाहतो आणि त्यालाही देवाचे कार्य करण्याची, जीवनातील संकटांवर मात करण्याची प्रेरणा मिळते.

अध्याय २: पठणाचे आध्यात्मिक आणि मानसिक फायदे

सुंदरकांड पठणाचे फायदे केवळ श्रद्धेपुरते मर्यादित नाहीत, तर त्याचे सखोल मानसिक आणि आध्यात्मिक परिणाम होतात, जे साधकाच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणतात.

२.१ आत्मिक शांती आणि सकारात्मक ऊर्जेचा स्रोत

सुंदरकांड पठणाचा सर्वात पहिला आणि महत्त्वाचा फायदा म्हणजे मनाला मिळणारी शांती आणि समाधान. या पठणामुळे घरातील आणि मनातील नकारात्मक ऊर्जा दूर होऊन सकारात्मक ऊर्जेचा संचार होतो. सुंदरकांडातील दोहे आणि चौपाई एका विशिष्ट लयीत आणि छंदात रचलेले आहेत. त्यांचे लयबद्ध पठण केल्याने किंवा ते ऐकल्याने एक प्रकारचे ‘ध्वनी-चिकित्सा’ (Sound Therapy) कार्य करते. यातून निर्माण होणारी सकारात्मक कंपने (positive vibrations) केवळ घरातील वातावरणच शुद्ध करत नाहीत, तर मनाच्या अशांत लहरींनाही शांत करतात, ज्यामुळे तणाव आणि चिंता कमी होते.¹² ही प्रक्रिया आधुनिक ‘माइंडफुलनेस’ (Mindfulness) किंवा ध्यानधारणेच्या सरावासारखी आहे. पठण करताना, मन बाह्य जगातील चिंता आणि विचारांपासून दूर होऊन कथेवर आणि देवाच्या नावावर केंद्रित होते. यामुळे मन आणि आत्मा शुद्ध होऊन आंतरिक शांतीचा अनुभव येतो.

२.२ आत्मविश्वास आणि निर्भयतेची प्राप्ती

ज्या लोकांमध्ये आत्मविश्वासाची कमतरता आहे किंवा जे कोणत्याही कार्याला सुरुवात करण्यास घाबरतात, त्यांच्यासाठी सुंदरकांड पठण अत्यंत शुभ फळ देणारे आहे. हे पठण धैर्य आणि आत्मविश्वास प्राप्त करण्यास मदत करते. जेव्हा एखादी व्यक्ती हनुमानाच्या पराक्रमाची कथा वाचते किंवा ऐकते – एकटा वानर अथांग समुद्र पार करतो, शक्तिशाली राक्षसांचा सामना करतो आणि रावणाच्या अहंकाराला आव्हान देतो – तेव्हा ती नकळतपणे त्या गुणांना आत्मसात करू लागते. हनुमान हे ‘मी हे करू शकतो’ (Can-Do Attitude) या वृत्तीचे सर्वोच्च प्रतीक आहेत. त्यांचे चरित्र वाचल्याने वाचकाच्या मनात एक मानसिक प्रतिमा तयार होते की, “जर हनुमान एवढ्या मोठ्या संकटांवर मात करू शकतात, तर माझ्या जीवनातील तुलनेने लहान समस्यांवर मी का नाही मात करू शकत?”. हा आत्मविश्वास केवळ आध्यात्मिक श्रद्धेतून नाही, तर एका शक्तिशाली नायकाच्या कथेच्या मनोवैज्ञानिक प्रभावातून (Role-Modeling) देखील येतो. जे लोक रात्रीच्या वेळी किंवा वाईट स्वप्नांमुळे घाबरतात, त्यांच्यासाठी नियमित पठण भीती दूर करणारे ठरते.

२.३ नकारात्मक शक्ती आणि दृष्ट प्रवृत्तींपासून संरक्षण

अशी दृढ श्रद्धा आहे की सुंदरकांड पठण केल्याने वाईट शक्ती, नकारात्मक ऊर्जा आणि शत्रूंपासून संरक्षण मिळते. हनुमानजींना संकटमोचन आणि नकारात्मक शक्तींचा नाश करणारे मानले जाते. भूत-प्रेत, तंत्र-मंत्र आणि दृष्ट लागण्यासारख्या समस्यांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी या पठणाचा उपयोग केला जातो. या संकल्पनेमागे एक गहन मनोवैज्ञानिक सत्य दडलेले आहे. ‘नकारात्मक शक्ती’ या केवळ बाह्य नसतात, तर त्या भीती, शंका, मत्सर, क्रोध आणि निराशा यांसारख्या आपल्या आंतरिक भावनांचेच प्रतीक असतात. सुंदरकांड पठण हनुमानाच्या असीम भक्ती आणि सकारात्मकतेचे स्मरण करून देते. जेव्हा मन देवाच्या भक्तीत आणि सकारात्मक विचारांमध्ये रमते, तेव्हा या आंतरिक नकारात्मक भावनांना जागाच उरत नाही. पठणामुळे एक प्रकारचे आध्यात्मिक ‘कवच’ तयार होते, जे बाह्य नकारात्मक प्रभावांना रोखते कारण ते आधीच आंतरिक नकारात्मकतेला नष्ट करते.

अध्याय ३: सांसारिक आणि भौतिक जीवनातील लाभ

सुंदरकांड पठणाचे फायदे केवळ आध्यात्मिक आणि मानसिक स्तरापुरते मर्यादित नाहीत, तर त्याचे सकारात्मक परिणाम सांसारिक आणि भौतिक जीवनातही दिसून येतात.

३.१ संकट-निवारण आणि कार्यसिद्धी

कोणतेही शुभ कार्य सुरू करण्यापूर्वी सुंदरकांड पठण करणे विशेष महत्त्वाचे आणि फलदायी मानले जाते.ज्या व्यक्तींची कामे सतत अडकत आहेत किंवा ज्यांच्या जीवनात वारंवार अडचणी येत आहेत, त्यांच्यासाठी हे पठण शुभ फळ देणारे ठरते. हनुमानाची कृपा लवकर प्राप्त होत असल्याने सर्व प्रकारच्या दुःखांपासून आणि संकटांपासून मुक्ती मिळते.⁷ नोकरी मिळवण्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्यांसाठी किंवा व्यवसायात प्रगतीसाठीही हे पठण उपयुक्त ठरू शकते. सुंदरकांड केवळ दैवी कृपेवर अवलंबून राहण्यास शिकवत नाही. हनुमान स्वतः प्रचंड प्रयत्न करतात, पण प्रत्येक क्षणी रामाचे स्मरण करतात (“राम काजु करि फिरि मैं आवौं”). हे पठण साधकाला शिकवते की यश मिळवण्यासाठी मानवी प्रयत्न (पुरुषार्थ) आणि दैवी कृपा (ईश्वर कृपा) या दोन्हींचा संगम आवश्यक आहे. पठणामुळे व्यक्तीला प्रयत्न करण्याची प्रेरणा मिळते आणि त्याच वेळी देवावर श्रद्धा ठेवण्याचे बळ मिळते, ज्यामुळे कार्यसिद्धीची शक्यता अनेक पटींनी वाढते.

३.२ आरोग्य आणि रोगमुक्ती

सुंदरकांड पठणामुळे शारीरिक आणि मानसिक आजारांपासून मुक्ती मिळून उत्तम आरोग्य लाभते, अशी मान्यता आहे. हे पठण दरिद्रता आणि आजार दूर करण्यास मदत करते. आधुनिक वैद्यकशास्त्र हे मान्य करते की अनेक शारीरिक आजारांचे मूळ (psychosomatic diseases) हे मानसिक तणाव आणि चिंतेत असते. सुंदरकांड पठणामुळे मानसिक शांती लाभते, आत्मविश्वास वाढतो आणि भीती कमी होते. जेव्हा मन शांत आणि सकारात्मक होते, तेव्हा शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती नैसर्गिकरित्या सुधारते. सुंदरकांडातील “लाय सजीवन लखन जियाये” हा प्रसंग केवळ लक्ष्मणाला जीवनदान देण्यापुरता मर्यादित नाही, तर तो हनुमानाच्या रोगनिवारक शक्तीचे प्रतीक आहे. पठणाच्या माध्यमातून साधक त्याच शक्तीचे आवाहन करतो, जी मनोदैहिक स्तरावर कार्य करून आरोग्यामध्ये सुधारणा घडवून आणते.

३.३ आर्थिक समृद्धी आणि कर्जमुक्ती

अनेक भक्तांचा अनुभव आहे की सुंदरकांडाच्या नियमित पठणामुळे घरात समृद्धी आणि संपत्ती येते.आर्थिक अडचणी दूर होतात आणि जे लोक कर्जाच्या ओझ्याखाली दबलेले आहेत, त्यांना कर्जमुक्तीचा मार्ग सापडतो. हे पठण थेट पैसे देत नाही, तर ते व्यक्तीला आत्मविश्वास, धैर्य, सकारात्मक दृष्टिकोन आणि मानसिक स्पष्टता प्रदान करते. या गुणांमुळे व्यक्ती आपल्या नोकरी किंवा व्यवसायात अधिक चांगले निर्णय घेऊ शकते, नवीन संधी ओळखू शकते आणि आव्हानांना धैर्याने सामोरे जाऊ शकते. जेव्हा व्यक्तीची कार्यक्षमता वाढते आणि मार्गातील अडथळे दूर होतात, तेव्हा आर्थिक समृद्धी आपोआप येऊ लागते. अशाप्रकारे, हे पठण आर्थिक यशासाठी आवश्यक असलेल्या आंतरिक गुणांना विकसित करण्याचे एक प्रभावी साधन आहे.

३.४ कौटुंबिक सौख्य आणि कलह-निवारण

ज्या घरांमध्ये सतत भांडणे, मतभेद किंवा अशांतता असते, त्यांनी सुंदरकांड पठण सुरू केल्यास घरात शांती आणि सौहार्दाचे वातावरण निर्माण होते. पठणामुळे कौटुंबिक कलह दूर होण्यास मदत होते. जेव्हा कुटुंबातील सर्व सदस्य एकत्र बसून पठण करतात किंवा ऐकतात, तेव्हा ते एका सामायिक सकारात्मक आणि आध्यात्मिक अनुभवातून जातात. यामुळे त्यांच्यातील वैयक्तिक मतभेद आणि अहंकार तात्पुरते बाजूला सारले जातात. घरात निर्माण होणारी सकारात्मक ऊर्जा प्रत्येकाच्या मनावर चांगला परिणाम करते, ज्यामुळे एकमेकांबद्दल सहानुभूती आणि समजूतदारपणा वाढतो. हनुमानाची निःस्वार्थ सेवा आणि भक्तीची कथा ऐकून, कुटुंबातील सदस्यांनाही एकमेकांशी अधिक प्रेमळ आणि निःस्वार्थपणे वागण्याची प्रेरणा मिळते.

अध्याय ४: ज्योतिषशास्त्रीय महत्त्व आणि ग्रह-दोषांवर उपाय

वेदांग ज्योतिषानुसार, मानवी जीवनावर ग्रहांचा प्रभाव असतो. सुंदरकांड पठण हे अनेक ग्रहांच्या अशुभ प्रभावांना शांत करण्यासाठी एक अत्यंत प्रभावी उपाय मानले जाते.

४.१ शनिदोषावर रामबाण उपाय: साडेसाती आणि शनी महादशा

ज्योतिषशास्त्रात शनि ग्रहाला कर्मफलदाता, न्यायाधीश मानले जाते. शनीची साडेसाती, ढैय्या किंवा महादशा अनेकांसाठी कष्टदायक मानली जाते. या काळात येणाऱ्या त्रासांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी सुंदरकांड पठण हा एक रामबाण उपाय आहे. शनिवारी सुंदरकांड किंवा हनुमान चालीसा पठण केल्याने शनीच्या अशुभ प्रभावांची तीव्रता कमी होते. यामागे एक पौराणिक आणि तात्विक कारण आहे. शनि ग्रह दुःख, कष्ट, विलंब, शिस्त, सेवा आणि कर्म यांचे कारक आहेत. हनुमानाचे संपूर्ण जीवन निःस्वार्थ सेवा (राम सेवा), कठोर शिस्त आणि प्रचंड कष्ट सहन करण्याचे प्रतीक आहे. शनि हा निःस्वार्थ सेवा करणाऱ्यांवर प्रसन्न होतो. पौराणिक कथेनुसार, हनुमानाने शनिदेवाला रावणाच्या कैदेतून मुक्त केले होते, तेव्हा शनिदेवाने हनुमानाला वचन दिले होते की ते त्यांच्या भक्तांना कधीही त्रास देणार नाहीत. त्यामुळे, सुंदरकांड पठण करून हनुमानाची आराधना करणे म्हणजे शनि ग्रहाच्या सकारात्मक गुणांना (शिस्त, सेवा, वैराग्य) आत्मसात करणे आणि त्याच्या नकारात्मक प्रभावांपासून (कष्ट, विलंब) संरक्षण मिळवणे आहे.

४.२ मंगळ, राहू आणि केतू ग्रहांचा अशुभ प्रभाव कमी करणे

शनीप्रमाणेच, मंगळ, राहू आणि केतू या ग्रहांच्या अशुभ प्रभावांना कमी करण्यासाठीही सुंदरकांड पठण प्रभावी ठरते.

मंगळ (Mars): मंगळ ग्रह ऊर्जा, क्रोध, साहस आणि आक्रमकता दर्शवतो. हनुमानामध्ये असीम ऊर्जा आणि साहस आहे, परंतु ते पूर्णपणे नियंत्रणात आणि रामाच्या सेवेत समर्पित आहे. पठणामुळे मंगळाच्या ऊर्जेला सकारात्मक दिशा मिळते आणि व्यक्तीचा क्रोध शांत होऊन साहसात वाढ होते. हनुमानजींच्या पूजेने मंगळदोषाचे निवारण होते, असेही मानले जाते.
राहू (Rahu): राहू भ्रम, मोह, अचानक येणारी संकटे आणि माया दर्शवतो. हनुमानाने मायेने रूप बदलणाऱ्या अनेक राक्षसांवर (उदा. सुरसा) आपल्या बुद्धीने विजय मिळवला. त्यांचे पठण राहूमुळे निर्माण होणाऱ्या भ्रमातून बाहेर पडण्यास आणि अचानक आलेल्या संकटांना धैर्याने सामोरे जाण्यास मदत करते.
केतू (Ketu): केतू वैराग्य, अध्यात्म, मोक्ष आणि अलिप्तता दर्शवतो. हनुमानाचे जीवन हे सर्वोच्च त्याग, वैराग्य आणि अलिप्ततेचे उदाहरण आहे. ते सर्व शक्ती आणि सिद्धी असूनही अहंकारापासून पूर्णपणे मुक्त आहेत. पठणामुळे केतूच्या सकारात्मक आध्यात्मिक गुणांना चालना मिळते आणि व्यक्ती भौतिक मोहातून बाहेर पडते.

अशाप्रकारे, सुंदरकांड पठण हे एकाच वेळी अनेक ग्रहांच्या नकारात्मक प्रभावांना संतुलित करण्याचे कार्य करते, कारण हनुमानाचे चरित्र या सर्व ग्रहांच्या ऊर्जेच्या सकारात्मक अभिव्यक्तीचे सर्वोच्च प्रतीक आहे.

अध्याय ५: सुंदरकांड पठणाची शास्त्रोक्त पद्धत आणि नियम

सुंदरकांड पठणाचा पूर्ण लाभ मिळवण्यासाठी ते योग्य पद्धतीने आणि श्रद्धेने करणे महत्त्वाचे आहे. यासाठी काही शास्त्रोक्त नियम आणि पद्धती सांगितल्या आहेत.

५.१ पठणासाठी योग्य वेळ, दिवस आणि तयारी

दिवस: मंगळवार आणि शनिवार हे दिवस सुंदरकांड पठणासाठी विशेष शुभ मानले जातात, कारण हे दोन्ही दिवस हनुमानाशी संबंधित आहेत.
वेळ: सकाळची वेळ, विशेषतः ब्रह्म मुहूर्त (सकाळी 4 ते 6), पठणासाठी सर्वात उत्तम आणि फलदायी मानली जाते. या वेळी वातावरण अत्यंत सात्विक लहरींनी भरलेले असते आणि मन शांत व ग्रहणक्षम असते. जर सकाळी पठण करणे शक्य नसेल, तर सायंकाळी 7 नंतर (समूहात) किंवा 4 नंतर (एकट्याने) पठण करता येते. दुपारी 12 वाजल्यानंतर पठण करणे टाळावे, असे काही अभ्यासक मानतात.
तयारी: पठणाला बसण्यापूर्वी स्नान करून स्वच्छ, धुतलेले वस्त्र (शक्यतो लाल) परिधान करावे. पूजेचे स्थान स्वच्छ आणि शांत असावे. बसण्यासाठी लाल रंगाचे आसन वापरावे.

५.२ पूजेची प्रक्रिया, संकल्प आणि ध्यान

पठण सुरू करण्यापूर्वी एक चौरंग किंवा पाट घेऊन त्यावर लाल वस्त्र पसरावे. त्यावर हनुमानजींची मूर्ती किंवा तसबीर स्थापित करावी. हनुमानासोबत प्रभू श्रीराम, सीतामाता आणि लक्ष्मणाची मूर्ती किंवा तसबीर असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण हनुमानाची पूजा रामाशिवाय अपूर्ण मानली जाते.
सर्वप्रथम विघ्नहर्ता गणेशाचे स्मरण आणि पूजन करावे.त्यानंतर हनुमानासमोर शुद्ध तुपाचा किंवा तेलाचा दिवा लावावा. त्यांना लाल फुले, फळे, मिठाई (विशेषतः बुंदीचे लाडू) आणि सिंदूर अर्पण करावा.
पठण सुरू करण्यापूर्वी हातामध्ये पाणी, अक्षता आणि फूल घेऊन संकल्प करावा. संकल्पात आपले नाव, गोत्र आणि ज्या इच्छेसाठी पठण करत आहात, तिचा उल्लेख करून हनुमानाला प्रार्थना करावी. संकल्प करणे म्हणजे आपल्या साधनेला एक निश्चित दिशा देणे.
यानंतर प्रभू श्रीराम आणि भक्त शिरोमणी हनुमानाचे ध्यान करून शांत चित्ताने पठणाला सुरुवात करावी.

५.३ पठण आणि पूर्तता

पठण करताना पूर्ण एकाग्रता ठेवावी. मध्येच उठणे, इतरांशी बोलणे किंवा लक्ष विचलित होऊ देणे टाळावे.
सुंदरकांडाचे पठण स्पष्ट उच्चारात आणि भक्तिभावाने करावे. प्रत्येक दोह्याच्या समाप्तीनंतर “राम सिया राम सिया राम जय जय राम” किंवा “मंगल भवन अमंगल हारी, द्रवहु सुदसरथ अजिर बिहारी” यासारख्या राम नामाचा जप केल्यास पठणाचा अधिक लाभ होतो.
संपूर्ण पठण झाल्यावर हनुमान चालीसा वाचावी आणि शेवटी प्रभू श्रीराम आणि हनुमानजींची आरती करावी.
देवाला अर्पण केलेला नैवेद्य प्रसाद म्हणून स्वतः ग्रहण करावा आणि कुटुंबातील सदस्यांना व इतरांना वाटावा.
अखंड लाभासाठी हे पठण 11, 21, 31 किंवा 41 दिवस नियमितपणे करण्याचा संकल्पही करता येतो.

तक्ता १: सुंदरकांड पठण: एक संक्षिप्त मार्गदर्शक

खालील तक्त्यामध्ये सुंदरकांड पठणाची संपूर्ण प्रक्रिया सोप्या पद्धतीने सारांशित केली आहे.

पैलू (Aspect)	नियम/मार्गदर्शन (Rule/Guidance)	महत्त्व (Significance)
योग्य दिवस	मंगळवार किंवा शनिवार.	हनुमानाची आणि शनिदेवाची कृपा मिळवण्यासाठी हे दिवस विशेष मानले जातात.
योग्य वेळ	ब्रह्म मुहूर्त (सकाळी ४-६) किंवा सायंकाळी ७ नंतर.	सात्विक लहरी आणि मानसिक एकाग्रतेसाठी सर्वोत्तम वेळ.
तयारी	स्नान, स्वच्छ वस्त्र, लाल आसन, स्वच्छ पूजास्थान.	शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता साधनेसाठी आवश्यक आहे.
पूजा मांडणी	चौरंगावर लाल वस्त्र, राम-सीता-लक्ष्मण-हनुमानाची तसबीर/मूर्ती.	हनुमानाची पूजा रामाशिवाय अपूर्ण आहे, हे दर्शवते.
पूजा विधी	गणपती पूजन, तुपाचा दिवा, फुले, फळे, नैवेद्य (बुंदी लाडू), सिंदूर.	देवतेचे स्वागत आणि पूजेसाठी पवित्र वातावरण निर्मिती.
संकल्प	पठणापूर्वी आपले नाव, गोत्र आणि मनोकामना सांगून प्रार्थना करणे.	साधनेला एक निश्चित दिशा आणि उद्देश देणे.
पठण पद्धत	एकाग्र चित्ताने, मध्ये न थांबता, राम नामाच्या जपासह पठण करणे.	साधनेची ऊर्जा अखंड ठेवण्यासाठी आणि देवाशी सतत जोडलेले राहण्यासाठी.
समाप्ती	हनुमान चालीसा, आरती, प्रसाद वाटप.¹⁴	कृतज्ञता व्यक्त करणे आणि साधनेचे फळ सर्वांसोबत वाटून घेणे.
कालावधी	श्रद्धेनुसार, किंवा ११, २१, ३१, ४१ दिवसांचा संकल्प.	नियमित सरावाने साधनेचा प्रभाव अधिक दृढ होतो.

निष्कर्ष: भक्ती, शक्ती आणि बुद्धीचा संगम

सुंदरकांड पठणाचे फायदे हे केवळ भौतिक किंवा मानसिक लाभांपुरते मर्यादित नसून ते अत्यंत समग्र आणि व्यापक आहेत. हे पठण साधकाच्या जीवनाच्या प्रत्येक पैलूला स्पर्श करते आणि त्यात सकारात्मक परिवर्तन घडवते. सुंदरकांड हे हनुमानाच्या तीन प्रमुख गुणांचे प्रतीक आहे आणि त्याच्या पठणाने हे गुण साधकामध्येही विकसित होतात:

भक्ती (Devotion): प्रभू श्रीरामावरील अढळ आणि निःस्वार्थ श्रद्धा, जी सर्व संकटांमध्ये आणि द्विधा मनःस्थितीत प्रकाशाचा मार्ग दाखवते.
शक्ती (Strength): केवळ शारीरिकच नव्हे, तर मानसिक आणि आत्मिक बळ. हे बळ जीवनातील मोठ्यात मोठ्या आव्हानांवर मात करण्याची क्षमता देते.
बुद्धी (Wisdom): केवळ ज्ञान नव्हे, तर विवेक. योग्य वेळी योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता, परिस्थितीचे अचूक विश्लेषण करण्याची कला आणि संवाद कौशल्य.

थोडक्यात, सुंदरकांड हे केवळ एक धार्मिक पठण नाही, तर ते एक परिपूर्ण जीवन जगण्याची कला शिकवणारी मार्गदर्शिका आहे. ते आपल्याला एक आदर्श भक्त, एक आदर्श कर्मयोगी आणि अंतिमतः एक उत्तम माणूस बनण्याची प्रेरणा देते. सुंदरकांड पठण म्हणजे संकटांपासून पळून जाणे नव्हे, तर हनुमानाप्रमाणे त्या संकटांवर विजय मिळवण्यासाठी स्वतःला भक्ती, शक्ती आणि बुद्धीने सक्षम बनवणे आहे.

रामचंद्र जोशी गुरुजी

सुंदरकांड पठण