अंत्येष्टी संस्कार: एक समग्र  विवेचन

प्रस्तावना

षोडश संस्कारांमधील अंतिम सोपान

हिंदू धर्मात मानवी जीवनाला परिपूर्ण आणि मूल्याधिष्ठित बनवण्यासाठी सोळा प्रमुख संस्कारांची (षोडश संस्कार) रचना केली आहे.¹ गर्भधारणेपासून सुरू होणारी ही संस्कारांची मालिका मानवी जीवनाच्या प्रत्येक महत्त्वाच्या टप्प्याला व्यापते आणि व्यक्तीला शारीरिक, मानसिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक स्तरावर उन्नत करण्याचे कार्य करते. या सोळा संस्कारांच्या मालिकेतील अंतिम आणि अत्यंत महत्त्वाचा सोपान म्हणजे ‘अंत्येष्टी संस्कार’. हा केवळ एक विधी नसून, जीवनचक्राची सन्मानपूर्वक पूर्तता करणारा एक आवश्यक आणि अनिवार्य संस्कार मानला जातो. मृत्यूनंतर व्यक्तीच्या पार्थिव देहावर केल्या जाणाऱ्या या संस्काराला ‘अंतिम संस्कार’ किंवा ‘स्मशान’ असेही म्हटले जाते.

‘अंत्येष्टी’ – अंतिम यज्ञाची संकल्पना

‘अंत्येष्टी’ हा शब्द ‘अंतिम’ आणि ‘इष्टी’ या दोन शब्दांपासून बनला आहे, ज्याचा शाब्दिक अर्थ ‘अंतिम यज्ञ’ किंवा ‘शेवटचा यज्ञ’ असा होतो. वैदिक परंपरेत यज्ञाला अत्यंत पवित्र स्थान आहे. यज्ञात अग्नीच्या माध्यमातून देवतांना हवी (हवन) अर्पण केली जाते. अंत्येष्टी संस्कारात, मृतदेह हाच हवी म्हणून यज्ञरूपी चितेत अग्नी देवतेला समर्पित केला जातो. ही क्रिया केवळ देहाची विल्हेवाट लावण्याची प्रक्रिया नाही, तर ज्या पंचमहाभूतांपासून हा देह बनला आहे, त्यात त्याला परत विलीन करण्याची एक गहन आणि पवित्र प्रक्रिया आहे. बौधायन पितृमेधसूत्र या प्राचीन ग्रंथात या संस्काराचे महत्त्व स्पष्ट करताना म्हटले आहे की, “तो जन्मलेल्यांच्या विधींनी हे जग जिंकतो आणि मृतांच्या विधींनी परलोक जिंकतो”. याचा अर्थ असा की, जातकर्म इत्यादी सोळा संस्कारांच्या पालनाने मनुष्य या पृथ्वीतलावरील आपले जीवन यशस्वी करतो, तर अंत्येष्टी संस्काराने तो मृत्यूनंतरच्या जगावर (परलोकावर) विजय प्राप्त करतो.

मृत्यू आणि परलोकाविषयी हिंदू दृष्टिकोन

हिंदू तत्त्वज्ञानानुसार, मृत्यू हा जीवनाचा अंत नसून केवळ एक संक्रमण आहे, एका अवस्थेतून दुसऱ्या अवस्थेत जाण्याची प्रक्रिया आहे. भगवद्गीतेत सांगितल्याप्रमाणे, आत्मा अमर आणि अविनाशी आहे, तर शरीर नश्वर आहे. ज्याप्रमाणे मनुष्य जुने वस्त्रे टाकून नवीन वस्त्रे परिधान करतो, त्याचप्रमाणे आत्मा एक जीर्ण शरीर सोडून नवीन शरीर धारण करतो. अंत्येष्टी संस्काराचा मुख्य उद्देश या अमर आत्म्याला त्याच्या नश्वर भौतिक शरीराच्या बंधनातून आणि सांसारिक मोहातून मुक्त करणे हा आहे. हा विधी आत्म्याच्या पुढील प्रवासासाठी, मग तो पितृलोकाकडे असो किंवा पुनर्जन्माच्या चक्रात असो, त्याला सहाय्य करतो आणि गती देतो.² योग्य विधीपूर्वक केलेले अंत्यसंस्कार आत्म्याला शांती प्रदान करतात आणि त्याला कोणत्याही अडचणीशिवाय पितृलोकाकडे जाण्यास मदत करतात, ज्यामुळे तो आपल्या वंशजांना आशीर्वाद देण्यास सक्षम होतो.²

भाग १: तात्त्विक आणि शास्त्रीय आधार

१.१ देह आणि आत्मा: पंचमहाभूतांचे तत्त्वज्ञान

पंचभौतिक शरीर

आयुर्वेद आणि सांख्यदर्शन यांसारख्या प्राचीन भारतीय शास्त्रांनुसार, हे संपूर्ण विश्व आणि त्यातील सर्व सजीव-निर्जीव वस्तू पाच मूलभूत तत्त्वांपासून बनलेल्या आहेत, ज्यांना ‘पंचमहाभूत’ म्हटले जाते. ही पंचमहाभूते म्हणजे पृथ्वी (जडत्व, आकार), आप (जल/द्रवत्व), तेज (अग्नी/ऊर्जा), वायू (गती, चलनवलन) आणि आकाश (पोकळी, अवकाश).⁴ मानवी शरीर देखील याच पंचमहाभूतांचा एक अविष्कार आहे आणि त्याला ‘पंचभौतिक देह’ असे म्हणतात.⁷ या प्रत्येक तत्त्वाचे शरीरात विशिष्ट स्थान आणि कार्य असते. उदाहरणार्थ, हाडे, स्नायू यांसारखे कठीण भाग पृथ्वीतत्त्वाचे, रक्त आणि इतर द्रव पदार्थ जलतत्त्वाचे, शरीरातील उष्णता आणि पचनक्रिया तेजतत्त्वाचे, श्वासोच्छ्वास आणि रक्ताभिसरण वायुतत्त्वाचे, तर शरीरातील पोकळ्या आकाशतत्त्वाचे प्रतिनिधित्व करतात.⁸

पंचतत्त्वात विलीन होणे

मृत्यूला सामान्यतः ‘पंचत्वात विलीन होणे’ असे संबोधले जाते, कारण मृत्यूनंतर शरीरातील हे पाचही घटक पुन्हा आपापल्या मूळ तत्त्वांमध्ये विलीन होतात.⁷ अंत्येष्टी संस्कारातील दहन विधी ही प्रक्रिया simbolik आणि वास्तविक रूपात घडवून आणतो. अग्नी (तेज) शरीरातील जलतत्त्वाला बाष्पीभवन करून नष्ट करतो, पार्थिव भाग (पृथ्वी) राखेमध्ये रूपांतरित होतो, तर वायू आणि आकाश तत्त्व वातावरणातील त्यांच्या मूळ स्रोतांमध्ये मिसळून जातात. ही प्रक्रिया म्हणजे देहाचे वैश्विक तत्त्वांशी एकप्रकारे पुनर्मिलन असते.

या प्रक्रियेचे विश्लेषण केल्यास एक सखोल तात्त्विक रचना समोर येते. अंत्येष्टी संस्कारात एकाच वेळी दोन समांतर प्रक्रिया घडताना दिसतात. एकीकडे, भौतिक देहाचे ‘विघटन’ (dissolution) होऊन तो पंचमहाभूतांमध्ये परत जातो. तर दुसरीकडे, मृत्यूनंतरच्या दहा दिवसांत केल्या जाणाऱ्या पिंडदान विधींमधून आत्म्यासाठी एका नवीन ‘सूक्ष्म शरीराची’ (याला लिंगदेह किंवा प्रेतशरीर म्हणतात) निर्मिती केली जाते.⁹ या सूक्ष्म शरीराच्या माध्यमातूनच आत्मा आपल्या पुढील प्रवासाला जातो. अशाप्रकारे, एका देहाचे विघटन आणि त्याच वेळी दुसऱ्या (सूक्ष्म) देहाचे पुनर्निर्माण, हे विश्वाच्या निर्मिती आणि प्रलयाच्या (Srishti and Pralaya) विराट चक्राचे एक सूक्ष्म प्रात्यक्षिक आहे. हे केवळ योगायोग नसून, हिंदू जीवन-मृत्यूच्या तत्त्वज्ञानाचा एक अत्यंत विचारपूर्वक तयार केलेला भाग आहे.

१.२ धर्मग्रंथांतील विवेचन

वैदिक संदर्भ

अंत्येष्टी संस्काराची मुळे अत्यंत प्राचीन वैदिक वाङ्मयात सापडतात.

• ऋग्वेद: ऋग्वेदातील मृत्यू आणि परलोकाविषयीची सूक्ते (hymns) मृत्यूकडे भीती किंवा दहशतीने न पाहता एका नैसर्गिक संक्रमणाच्या रूपात पाहतात. ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलातील अनेक सूक्तांमध्ये मृत व्यक्तीसाठी प्रार्थना आहेत. यमाला (मृत्यूचा अधिपती) विनंती केली जाते की त्याने मृतात्म्याला पितरांच्या लोकात (स्वर्ग) सुरक्षितपणे न्यावे, जिथे त्याला दुःख आणि वेदनांपासून मुक्त असे एक नवीन, तेजस्वी शरीर प्राप्त होईल. अग्नी देवतेला, जो यज्ञाचा वाहक आहे, प्रार्थना केली जाते की त्याने मृतदेहाला हळुवारपणे आणि काळजीपूर्वक भस्म करावे, त्याला कोणतीही इजा पोहोचवू नये, आणि त्याला शुद्ध करून पितरांपर्यंत पोहोचवावे. विशेष म्हणजे, ऋग्वेद काळात दहन (cremation) आणि दफन (burial) या दोन्ही प्रथा प्रचलित असल्याचे संदर्भ मिळतात.
• बौधायन पितृमेधसूत्र: सूत्रग्रंथांच्या काळात, विशेषतः बौधायन ऋषींच्या पितृमेधसूत्रात, अंत्येष्टी संस्काराला एक सुव्यवस्थित आणि महत्त्वपूर्ण स्थान देण्यात आले. या ग्रंथानेच या संस्काराला ‘अंतिम यज्ञ’ म्हणून प्रतिष्ठित केले. या सूत्रानुसार, जिवंतपणी केलेले यज्ञ आणि संस्कार मनुष्याला ऐहिक जगात यश देतात, तर अंत्येष्टी हा यज्ञ त्याला पारलौकिक जगात विजय मिळवून देतो. जरी उपलब्ध साधनांमध्ये या सूत्रातील संपूर्ण विधींचे तपशील नसले तरी, हे स्पष्ट आहे की हा ग्रंथ अंत्येष्टीच्या विधी आणि तत्त्वज्ञानाचा एक प्रमुख शास्त्रीय आधार आहे.
• पुराण वाङ्मय – गरुड पुराण: अंत्येष्टी आणि मृत्यूनंतरच्या जीवनावर सर्वाधिक विस्तृत आणि लोकप्रिय विवेचन गरुड पुराणात आढळते.¹¹ हे पुराण म्हणजे भगवान विष्णू आणि त्यांचे वाहन गरुड यांच्यातील संवाद आहे, ज्यात मृत्यूनंतरच्या आत्म्याच्या प्रवासाचे सविस्तर वर्णन केले आहे.¹³

• आत्म्याचा प्रवास: गरुड पुराणानुसार, मृत्यूनंतर यमदूत आत्म्याला यमलोकात घेऊन जातात. तिथे त्याला २४ तास ठेवले जाते आणि त्याच्या आयुष्यातील पाप-पुण्याचा हिशोब दाखवला जातो. त्यानंतर, आत्मा पुन्हा पृथ्वीवर आपल्या कुटुंबात परत येतो आणि १३ दिवस तिथेच वास करतो.¹⁴ या काळात कुटुंबाकडून केले जाणारे पिंडदान आणि तर्पण त्याला मिळते.
• यमलोकाचे तीन मार्ग: तेरा दिवसांचे विधी पूर्ण झाल्यावर, आत्मा पुन्हा यमलोकाच्या प्रवासाला निघतो. तिथे त्याच्या कर्मांनुसार त्याला तीन मार्गांपैकी एकावर पाठवले जाते: (१) अर्चि मार्ग (देवलोक), जो पुण्यवान आत्म्यांसाठी असतो; (२) धूम मार्ग (पितृलोक), जो सामान्य सत्कर्म करणाऱ्यांसाठी असतो; आणि (३) उत्पत्ती-विनाश मार्ग, जो पापकर्मी आत्म्यांना नरकाकडे घेऊन जातो.¹⁴
• विधींचे महत्त्व: गरुड पुराण अंत्येष्टी विधी योग्य पद्धतीने आणि योग्य वेळी करण्यावर जोर देते. सूर्यास्तानंतर अंत्यसंस्कार करणे निषिद्ध मानले आहे. असे केल्यास आत्म्याला शांती मिळत नाही, तो प्रेतयोनीत भटकू शकतो आणि त्याला नरकयातना भोगाव्या लागतात. इतकेच नाही, तर पुढील जन्मात त्याला व्यंग असलेले शरीर प्राप्त होऊ शकते, अशीही मान्यता आहे.¹¹

भाग २: अंत्येष्टी क्रिया: मृत्यूपासून दहनापर्यंत

अंत्येष्टी संस्काराची प्रक्रिया अत्यंत विस्तृत असून तिचे मुख्यत्वे तीन टप्पे आहेत: दहनापूर्वीचे विधी, अंत्ययात्रा आणि दहन विधी.

२.१ मृतदेहाची सिद्धता (Pre-cremation Rituals)

मृत्यू निश्चित झाल्यावर, आत्म्याच्या शांत आणि सुलभ प्रवासासाठी मृतदेहाची विशिष्ट प्रकारे तयारी केली जाते.

• मृत्यूच्या क्षणी: शक्य असल्यास, व्यक्तीला जमिनीवर दर्भाच्या (पवित्र गवत) चटईवर उत्तरेकडे पाय करून झोपवले जाते. त्याच्या तोंडात पवित्र गंगाजल आणि तुळशीपत्र ठेवले जाते.
• देहाला स्नान: मृतदेह घराच्या अंगणात नेऊन, कर्ता (मुख्यतः ज्येष्ठ पुत्र) त्याला स्नान घालतो. या स्नानासाठी तूप, मध, दूध आणि दही यांसारख्या पवित्र वस्तूंचे मिश्रण वापरले जाते, जे शुद्धीकरणाचे प्रतीक आहे.
• वस्त्र आणि अलंकार: स्नानानंतर देहाला नवीन वस्त्रे परिधान केली जातात. मृत व्यक्ती पुरुष किंवा विधवा स्त्री असल्यास पांढरे वस्त्र वापरले जाते. जर मृत स्त्री सुवासिनी (जिचा पती हयात आहे) असेल, तर तिला लाल, पिवळ्या किंवा हिरव्या रंगाची साडी नेसवली जाते आणि सौभाग्याचे अलंकार चढवले जातात. कपाळावर टिळा लावला जातो; पुरुषांसाठी चंदन किंवा भस्म आणि स्त्रियांसाठी कुंकू किंवा हळद वापरली जाते.
• अंतिम तयारी: देहाच्या दोन्ही पायांचे अंगठे एकत्र बांधले जातात आणि हात छातीवर प्रार्थनेच्या मुद्रेत (नमस्काराच्या स्थितीत) ठेवले जातात. हे आत्म्याच्या शरणागतीचे आणि प्रवासासाठी सज्जतेचे प्रतीक आहे. देहाजवळ एक दिवा लावला जातो, जो आत्म्याचे प्रतीक मानला जातो. हा दिवा साधारणपणे तेरा दिवस तेवत ठेवला जातो.¹⁶ शेवटी, मृतदेह एका पांढऱ्या कापडाने (शववस्त्र) पूर्णपणे झाकला जातो. पांढरा रंग पावित्र्य, शांती आणि सांसारिक बंधनातून मुक्ततेचे प्रतीक मानला जातो.¹⁷

२.२ अंत्ययात्रा आणि पिंडदान (Funeral Procession and Pinda Offerings)

• तिरडीची तयारी: मृतदेह फुलांनी सजवलेल्या बांबूच्या तिरडीवर ठेवला जातो आणि त्याला व्यवस्थित बांधले जाते.
• मार्गातील पिंडदान: गरुड पुराणानुसार, दहनासाठी देह घेऊन जाण्यापूर्वी आणि मार्गात एकूण पाच ठिकाणी पिंड (शिजवलेल्या तांदळाचे गोळे) दान केले जातात. हे पिंड पुढीलप्रमाणे: घरात (जेथे मृत्यू झाला), घराच्या दारात, मार्गातील चौकात, स्मशानातील विसाव्याच्या ठिकाणी (जिथे तिरडी काही क्षणांसाठी जमिनीवर ठेवली जाते) आणि शेवटी चितेजवळ.¹⁸ हे पिंडदान आत्म्याला त्याच्या यमलोकाच्या प्रवासात लागणारी ऊर्जा आणि पोषण पुरवते, अशी श्रद्धा आहे.
• अंत्ययात्रा: कर्ता (मुख्य क्रिया करणारा) हातात अग्नी असलेले एक मडके (अग्निपात्र) घेऊन अंत्ययात्रेच्या पुढे चालतो. याच अग्नीने नंतर चितेला अग्नी दिला जातो. यात्रेत सहभागी झालेले लोक “राम नाम सत्य है” किंवा “गोविंद गोविंद” यांसारख्या मंत्रांचा किंवा देवाच्या नावाचा मोठ्याने जप करतात. स्मशानभूमीतून दहनविधी आटोपून परत येताना मागे वळून पाहू नये, असा एक महत्त्वाचा नियम आहे. असे मानले जाते की मागे पाहिल्याने मृत आत्म्याचा आपल्या कुटुंबाविषयीचा मोह वाढतो आणि त्याच्या पुढील प्रवासात अडथळा निर्माण होतो.¹⁵

२.३ दहन विधी (Cremation Rite – अग्निदाह)

• चिता रचना: स्मशानभूमीत लाकडांची चिता रचली जाते. त्यावर मृतदेह दक्षिणेकडे पाय करून ठेवला जातो. दक्षिण दिशा ही यम देवतेची दिशा मानली जाते.
• कर्त्याची भूमिका: कर्ता, जो सामान्यतः मृत व्यक्तीचा ज्येष्ठ पुत्र असतो, तो स्नान करून आणि आपले जानवे अपसव्य (उजव्या खांद्यावरून डावीकडे) घालून पुढील विधी करतो.¹⁸ तो पाण्याने भरलेले एक मातीचे मडके घेऊन चितेभोवती प्रदक्षिणा घालतो आणि शेवटी मृतदेहाच्या डोक्याजवळ ते मडके फोडतो. फुटलेले मडके हे जीवनचक्र संपल्याचे आणि देहाशी असलेले संबंध तोडल्याचे प्रतीक आहे.
• मुखानल/मुखाग्नी: कर्ता प्रथम मृतदेहाच्या मुखात अग्नीचा स्पर्श करतो आणि नंतर चितेला अग्नी देतो. यालाच ‘मुखानल’ किंवा ‘मुखाग्नी’ म्हणतात. यावेळी अग्नी आणि यम देवतांना प्रार्थना केली जाते की, “हे देवतांनो, या दिवंगताचे दहन व्यवस्थित पूर्ण होऊ दे. त्याचे चर्म होरपळून टाकू नका. त्याला त्याच्या पितरांकडे सुखरूप न्या”.¹⁸
• कपालक्रिया: चिता पूर्णपणे जळत असताना आणि मृतदेहाचा बहुतांश भाग जळून गेल्यावर, कर्ता बांबूच्या एका लांब दांड्याने मृतदेहाची कवटी फोडतो. या विधीला ‘कपालक्रिया’ म्हणतात. हिंदू मान्यतेनुसार, आत्मा ब्रह्मरंध्रातून (कवटीच्या सर्वोच्च भागातून) बाहेर पडतो. हा मार्ग मोकळा करण्यासाठी आणि आत्म्याला देहाच्या बंधनातून पूर्णपणे मुक्त करण्यासाठी ही क्रिया केली जाते.
• दहनानंतरचे अवशेष: दहनानंतर सर्व शरीर जळून जात नाही. काही अस्थी, विशेषतः छातीचे हाड (उरोस्थि किंवा Sternum), जळायला जास्त वेळ लागतो आणि ते शिल्लक राहू शकते. ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे आणि हे अवशेष नंतर अस्थिसंचयनाच्या वेळी गोळा केले जातात.²⁰

भाग ३: दहनानंतरचे शोकाचरण आणि पितृकार्य

दहन विधीनंतर मृत व्यक्तीच्या आत्म्याच्या शांतीसाठी आणि कुटुंबाच्या दुःखाच्या व्यवस्थापनासाठी पुढील १३ दिवसांचे विधी अत्यंत महत्त्वाचे मानले जातात.

३.१ अस्थिसंचय ते सुतक समाप्ती

• अस्थिसंचय: दहन विधीनंतर साधारणपणे तिसऱ्या, पाचव्या किंवा सातव्या दिवशी, कर्ता आणि कुटुंबातील जवळचे पुरुष स्मशानात जाऊन चितेतील अस्थी (हाडांचे अवशेष) आणि राख गोळा करतात.²⁰ हे अवशेष एका मातीच्या मडक्यात किंवा कलशात ठेवले जातात.
• अस्थिविसर्जन: गोळा केलेल्या अस्थी आणि राख पवित्र नदीत किंवा तीर्थक्षेत्री विसर्जित केल्या जातात. गंगा नदीत अस्थिविसर्जन करणे सर्वश्रेष्ठ मानले जाते, कारण गंगेच्या पवित्र पाण्यात विसर्जनाने आत्म्याला थेट मोक्षप्राप्ती होते आणि तो जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून मुक्त होतो, अशी दृढ श्रद्धा आहे.
• सुतक: मृत्यूनंतर कुटुंबावर साधारणपणे दहा ते तेरा दिवसांचा ‘सुतक’ कालावधी पाळला जातो. या काळात कुटुंब ‘अशुद्ध’ किंवा ‘अपवित्र’ मानले जाते. सुतकात कुटुंबातील सदस्य देवपूजा, मंदिरात जाणे, कोणतेही मंगल कार्य करणे, समारंभात सहभागी होणे आणि मसालेदार किंवा मांसाहारी अन्न खाणे टाळतात. हे नियम शोकाचे आणि जगापासून अलिप्त राहण्याचे प्रतीक आहेत.

३.२ दशक्रिया विधी

• संकल्पना: हिंदू धर्मशास्त्रानुसार, मृत्यूनंतर आत्मा दहा दिवसांपर्यंत पृथ्वीतलावर आपल्या घराच्या आणि प्रियजनांच्या आसपास वास करतो.²² या काळात तो अत्यंत व्याकूळ आणि भुकेलेला असतो. त्याला पुढील प्रवासासाठी सूक्ष्म शरीर (लिंगदेह किंवा प्रेतशरीर) आवश्यक असते. हे शरीर निर्माण करण्यासाठी दररोज पिंडदान केले जाते. प्रत्येक दिवसाच्या पिंडाने त्या सूक्ष्म शरीराच्या एका-एका अवयवाची (उदा. पहिला दिवस – डोके, दुसरा दिवस – मान व खांदे, तिसरा दिवस – हृदय इत्यादी) निर्मिती होते, अशी संकल्पना आहे.⁹
• विधी: दहाव्या दिवशी नदीच्या काठी किंवा घाटावर ‘दशक्रिया विधी’ केला जातो. यामध्ये कर्ता आणि कुटुंबातील पुरुष सदस्य स्नान करतात, वपन करतात (केसांचे मुंडण करतात, केवळ शेंडी ठेवतात) आणि मृत आत्म्यासाठी दहा पिंड एकत्र अर्पण करतात. यानंतर ‘काकबली’ हा महत्त्वाचा विधी होतो.²²
• काकबलीचे महत्त्व: अर्पण केलेल्या पिंडाला कावळा शिवणे (स्पर्श करणे) हे अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. अशी धारणा आहे की, मृत व्यक्तीचा आत्मा कावळ्याच्या रूपात येऊन तो पिंड स्वीकारतो. कावळ्याने पिंडाला स्पर्श केल्यास, आत्म्याच्या सर्व ऐहिक इच्छा तृप्त झाल्या आहेत आणि त्याला मुक्तीचा मार्ग मोकळा झाला आहे, असे समजले जाते.²² या प्रथेमागे रामायणातील एक प्रसिद्ध आख्यायिका सांगितली जाते, ज्यात सीतेने दिलेल्या उःशापामुळे कावळ्याला पितृकार्यात हे महत्त्वाचे स्थान मिळाले.²³

३.३ सपिंडीकरण श्राद्ध आणि उदक शांती

• सपिंडीकरण: बाराव्या दिवशी ‘सपिंडीकरण श्राद्ध’ हा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण विधी केला जातो. ‘सपिंडी’ म्हणजे पिंडांना एकत्र करणे. या विधीद्वारे, मृत आत्म्याला, जो तोपर्यंत ‘प्रेत’ अवस्थेत असतो, त्याला त्याच्या आधीच्या तीन पिढ्यांच्या पितरांच्या (वडील, आजोबा, पणजोबा) पंगतीत सामील केले जाते.⁹ या विधीनंतरच तो ‘प्रेत’ अवस्थेतून ‘पितृ’ अवस्थेत जातो आणि पितृलोकात स्थान मिळवण्यास पात्र ठरतो. धर्मशास्त्रानुसार, सपिंडीकरण विधी केल्याशिवाय कुटुंबाचे सुतक संपत नाही आणि ते कोणतेही शुभ कार्य करू शकत नाहीत.⁹
• १३वा दिवस आणि उदक शांती: तेरावा दिवस हा शोकाचा शेवटचा दिवस मानला जातो आणि या दिवसापासून कुटुंब पुन्हा आपल्या सामाजिक जीवनात परतण्यास सुरुवात करते. या दिवशी निधनशांती आणि पूजा केली जाते. सुतकानंतर घराच्या शुद्धीकरणासाठी (गृहशुद्धी) विशेषतः तेरावा किंवा चौदाव्या दिवशी ‘उदक शांती’ हा विधी केला जातो.¹⁵ ‘उदक’ म्हणजे पाणी आणि या विधीमध्ये पाण्याला पवित्र मंत्रांनी अभिमंत्रित करून संपूर्ण घराचे शुद्धीकरण केले जाते.³⁶ आत्म्यास सद्गती प्राप्त व्हावी या हेतूने विविध सुक्तांचे आणि मंत्रांचे पठण केले जाते.³⁴ या विधीनंतर नातेवाईक, मित्रमंडळी आणि समाजातील लोकांना भोजन दिले जाते, ज्याला ‘ज्ञातिभोजन’ किंवा ‘तेरावी’ म्हणतात.²

३.४ पितरांचे स्मरण

अंत्येष्टी संस्कारानंतरही पितरांचे स्मरण करण्याची परंपरा हिंदू धर्मात अखंड चालू राहते.

• मासिक श्राद्ध: मृत्यूनंतर वर्षभर, प्रत्येक महिन्याच्या तिथीला ‘मासिक श्राद्ध’ केले जाते. हे आत्म्याच्या वर्षभराच्या प्रवासात त्याला पोषण पुरवण्यासाठी असते.
• वार्षिक श्राद्ध: मृत्यूनंतर पहिल्या पुण्यतिथीला ‘वार्षिक श्राद्ध’ किंवा ‘वर्षश्राद्ध’ केले जाते. असे मानले जाते की आत्म्याला यमलोकात पोहोचायला पृथ्वीवरील एक वर्ष लागते.
• पितृपक्ष: दरवर्षी भाद्रपद महिन्यातील कृष्ण पक्षात ‘पितृपक्ष’ पाळला जातो. या पंधरा दिवसांत सर्व ज्ञात-अज्ञात पितरांचे स्मरण करून त्यांच्यासाठी तर्पण (पाणी देणे) आणि पिंडदान केले जाते.

भाग ४: अंत्यसंस्कारातील विविधता आणि विशेष नियम

हिंदू धर्मातील अंत्येष्टी संस्काराचे मूळ तत्त्वज्ञान समान असले तरी, मृत व्यक्तीचे वय, सामाजिक स्थिती, लिंग आणि प्रादेशिक परंपरांनुसार त्याच्या विधींमध्ये लक्षणीय विविधता आढळते.

४.१ वयोगट व स्थितीनुसार भेद

• बालकांचे अंत्यसंस्कार:

• नियम: धर्मशास्त्रानुसार, लहान मुलांचा, विशेषतः ज्यांचे वय दोन किंवा तीन वर्षांपेक्षा कमी आहे, त्यांचा मृतदेह दहन न करता पुरला जातो (खनन). जर बालकाचा मृत्यू नामकरण संस्कारापूर्वी (साधारणतः १२व्या दिवसाआधी) झाला असेल, तर त्याला पुरणे अनिवार्य मानले जाते.²⁴
• शास्त्रीय कारण: यामागे एक सखोल विचार आहे. असे मानले जाते की लहान बालकांनी सांसारिक जीवन, मोह, माया आणि वासना यांचा अनुभव घेतलेला नसतो. त्यामुळे त्यांचा आत्मा शरीराशी किंवा जगाशी जास्त आसक्त नसतो. आत्म्याला देहाच्या बंधनातून मुक्त करण्यासाठी दहनासारख्या तीव्र आणि पवित्र अग्नी संस्काराची आवश्यकता नसते. देह पुरल्यास आत्मा त्या जागेभोवती घुटमळण्याची शक्यता कमी असते, कारण त्याची आसक्ती कमी असते.²⁴
• संन्यासी आणि साधू:

• नियम: ज्या व्यक्तींनी संन्यास दीक्षा घेतली आहे, अशा संन्यासी, साधू आणि सिद्ध पुरुषांच्या मृतदेहांना दहन न करता भूमी-समाधी किंवा जल-समाधी दिली जाते.
• शास्त्रीय कारण: यामागे कारण असे आहे की, संन्याशांनी जिवंतपणीच सर्व इच्छा, वासना आणि अहंकाराचा त्याग केलेला असतो. संन्यास दीक्षेच्या वेळी ते simbolik रूपात स्वतःचे ‘अग्नि-संस्कार’ (विरजा होम) करून चुकलेले असतात. त्यांचे शरीर हे साधनेमुळे पवित्र झालेले एक ‘ऊर्जा केंद्र’ किंवा ‘मंदिर’ मानले जाते. त्यामुळे ते नष्ट न करता पृथ्वीला किंवा जलाला समर्पित केले जाते, जेणेकरून त्यांची ऊर्जा निसर्गात विलीन होईल.
• अविवाहित व्यक्ती:

• नियम: अविवाहित व्यक्तींच्या अंत्यसंस्कारात काही विशेष नियम आढळतात. काही परंपरांनुसार, अविवाहित स्त्रीचा मृतदेह दहन न करता पुरला जातो.²⁵ तथापि, ही प्रथा सर्वत्र सरसकट पाळली जात नाही आणि अनेक ठिकाणी दहनच केले जाते. कुमारिकेचा (अविवाहित मुलीचा) मृत्यू झाल्यास तिला पांढऱ्या वस्त्राऐवजी इतर रंगाचे (उदा. लाल किंवा पिवळे) वस्त्र नेसवले जाते.²⁶ अविवाहित पुरुषाचे क्रियाकर्म करण्याचा अधिकार त्याच्या भावाला किंवा वडिलांना असतो.²⁶
• कारण: या प्रथांमागील कारणे धर्मग्रंथांमध्ये स्पष्टपणे नमूद केलेली नाहीत, परंतु ती सामाजिक स्थिती, पवित्रतेच्या कल्पना आणि वैवाहिक संस्कारांच्या अभावाशी जोडलेली असू शकतात.

४.२ प्रादेशिक आणि सांप्रदायिक भिन्नता

भारताच्या विविध भागांमध्ये आणि वेगवेगळ्या संप्रदायांमध्ये अंत्येष्टीच्या पद्धतींमध्ये लक्षणीय फरक आढळतो. ही विविधता केवळ प्रादेशिक सवयी नसून, ती त्या-त्या प्रदेशाचे तत्त्वज्ञान, सामाजिक रचना आणि भौगोलिक परिस्थिती यांचे प्रतिबिंब आहे.

• उत्तर भारत विरुद्ध दक्षिण भारत:

• उत्तर भारतात दहनविधी अधिक विस्तृत आणि सामूहिक स्वरूपाचा असतो. अंत्ययात्रेत मोठ्या संख्येने लोक सहभागी होतात. अस्थींचे विसर्जन करण्यासाठी गंगेसारख्या पवित्र नद्यांना सर्वाधिक महत्त्व दिले जाते आणि त्यासाठी लोक दूरचा प्रवासही करतात.
• दक्षिण भारतात विधी तुलनेने साधे असू शकतात. काही समाजांमध्ये, जसे की काही द्रविडीयन जाती आणि लिंगायत संप्रदाय, दफन करण्याची प्रथा अजूनही प्रचलित आहे.²⁷ विधींमध्ये हळद आणि चंदनाचा वापर अधिक प्रमाणात केला जातो, जे शुद्धता आणि पावित्र्याचे प्रतीक आहे. जिथे गंगा नदी सहज उपलब्ध नाही, तिथे अस्थी विसर्जनासाठी स्थानिक पवित्र नद्या, समुद्र किंवा अगदी पवित्र पर्वतावरून वाऱ्यात विसर्जित करण्याची पद्धत आढळते.

• तमिळ ब्राह्मण: तमिळ ब्राह्मणांमधील अंत्यसंस्कार विधी अत्यंत तपशीलवार, किचकट आणि शास्त्रोक्त पद्धतीचे असतात. त्यांच्यात शोकाचा कालावधी आणि संबंधित विधी १३ दिवसांऐवजी १६ दिवसांपर्यंत चालू शकतात. पिंडदान, होमहवन आणि विविध प्रकारच्या दानांना (जसे की गोदान, भूदान, छत्रदान) खूप महत्त्व दिले जाते, जे आत्म्याच्या प्रवासाला सुकर करतात असे मानले जाते.
• बंगाली हिंदू: बंगालमधील हिंदूंच्या अंत्यसंस्कार विधींमध्ये एक वैशिष्ट्यपूर्ण प्रथा आढळते. त्यांच्या ‘पिंडदान’ विधीमध्ये शिजवलेल्या भातासोबत मासे अर्पण केले जातात. हे त्यांच्या नदी-किनारपट्टीवरील आहार संस्कृतीचे आणि स्थानिक परंपरांचे स्पष्ट प्रतिबिंब आहे.
• लिंगायत: लिंगायत संप्रदाय हा शैव परंपरेचा एक महत्त्वाचा भाग असला तरी, त्यांचे तत्त्वज्ञान आणि प्रथा मुख्य प्रवाहातील हिंदू धर्मापेक्षा वेगळ्या आहेत. ते पुनर्जन्माच्या कल्पनेवर विश्वास ठेवत नाहीत. त्यामुळे, आत्म्याच्या मुक्तीसाठी दहनाची आवश्यकता ते मानत नाहीत. ते मृतदेहाला गळ्यात असलेल्या ‘इष्टलिंगा’सह बसलेल्या ध्यानावस्थेत दफन करतात.²⁷ त्यांच्या सर्व विधींसाठी ब्राह्मण पुरोहितांची गरज नसते; हे विधी त्यांच्या ‘जंगम’ नावाच्या धर्मगुरूंकडून केले जातात. ही पद्धत त्यांच्या वेगळ्या तात्त्विक आणि ब्राह्मणेतर सामाजिक रचनेचे द्योतक आहे.²⁷

या विविधतेवरून हे स्पष्ट होते की अंत्येष्टी संस्काराचा मूळ उद्देश (आत्म्याची सद्गती आणि शोकाकुल कुटुंबाला आधार) समान असला तरी, त्याचे बाह्य स्वरूप स्थानिक संस्कृती, तत्त्वज्ञान आणि परिस्थितीनुसार कसे बदलते.

तक्ता ४.१: विविध हिंदू समाजांतील अंत्यसंस्कार पद्धतींची तुलना

वैशिष्ट्य	सामान्य हिंदू (उत्तर भारत)	तमिळ ब्राह्मण	लिंगायत
मुख्य विधी	दहन (Cremation)	दहन (Cremation)	दफन (Burial) – बसलेल्या स्थितीत 27
शोकाचा कालावधी	१३ दिवस	१० ते १६ दिवस	सामान्यतः कमी, ३-५ दिवस
पुरोहित	ब्राह्मण 23	ब्राह्मण	जंगम 27
पिंडदान	भाताचे पिंड 9	भाताचे पिंड, विस्तृत विधी	पिंडदान संकल्पना नाही
अस्थिविसर्जन	पवित्र नद्या (उदा. गंगा)	पवित्र नद्या किंवा समुद्र	लागू नाही
विशेष प्रथा	काकबली 23	विविध प्रकारची दाने	इष्टलिंगासह दफन 27

भाग ५: सामाजिक, मानसिक आणि आधुनिक संदर्भ

५.१ मानसिक आणि सामाजिक महत्त्व

अंत्येष्टी संस्कारांचे महत्त्व केवळ पारलौकिक किंवा आध्यात्मिक नाही, तर ते ऐहिक, म्हणजेच सामाजिक आणि मानसिक स्तरावरही तितकेच गहन आहे. हे विधी म्हणजे एक प्रकारचे ‘सायको-स्पिरिच्युअल’ (मनो-आध्यात्मिक) तंत्रज्ञान आहे, जे एकाच वेळी मृत आत्म्याच्या पारलौकिक आणि जिवंत कुटुंबाच्या ऐहिक गरजांची पूर्तता करते.

• शोक आणि दुःख व्यवस्थापन:
  प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू हा कुटुंबासाठी एक मोठा मानसिक धक्का असतो. या धक्क्यामुळे निर्माण होणाऱ्या गोंधळ, भीती आणि असहाय्यतेच्या स्थितीत, अंत्येष्टीचे ठरलेले विधी एक निश्चित संरचना आणि दिशा देतात. जेव्हा शोकाकुल व्यक्ती या विधींमध्ये सक्रियपणे सहभागी होते (उदा. देहाला स्नान घालणे, खांदा देणे, मुखाग्नी देणे), तेव्हा तिच्यातील असहाय्यतेची भावना कमी होऊन ‘कर्तव्यपूर्ती’ची भावना निर्माण होते. या कृतींमुळे त्यांना परिस्थितीवर काही प्रमाणात नियंत्रण मिळवल्यासारखे वाटते, जे मानसिक स्वास्थ्यासाठी आवश्यक असते. सामुदायिक आक्रोश 28 आणि तेरा दिवसांचा सुतकाचा काळ यांसारख्या प्रथा दुःखाला वाट मोकळी करून देण्यासाठी आणि ते समाजाच्या साक्षीने व्यक्त करण्यासाठी एक सुरक्षित आणि मान्यताप्राप्त अवकाश निर्माण करतात.
  या प्रक्रियेमागे एक सुस्पष्ट मनो-आध्यात्मिक तर्क आहे. मृत्यूनंतर कुटुंबियांना धक्का, दुःख आणि कधीकधी अपराधीपणाची भावना (आपण काहीतरी कमी केले) जाणवते.²⁹ अशावेळी, धर्मग्रंथ आत्म्याच्या पुढील प्रवासाची एक सुस्पष्ट कथा (narrative) त्यांच्यासमोर ठेवतात.¹³ अंत्येष्टी विधी या कथेला प्रत्यक्ष कृतीत आणतात. ‘पिंडदान करून आपण आपल्या प्रिय व्यक्तीच्या आत्म्याला नवीन शरीर देत आहोत’ किंवा ‘अस्थी विसर्जित करून आपण त्याला मुक्ती देत आहोत’ ही भावना कुटुंबियांना एक उद्देश आणि भावनिक नियंत्रण (sense of agency and control) देते. अशा प्रकारे, आत्म्यासाठी केले जाणारे आध्यात्मिक कार्य हे जिवंत व्यक्तींच्या मानसिक स्वास्थ्यासाठी एक प्रभावी साधन बनते. या विधींमुळे दुःखाचे योग्य व्यवस्थापन होते, अपराधीपणाची भावना कमी होते आणि मृत्यूच्या अंतिम सत्याचा स्वीकार करणे हळूहळू सोपे होते.
• सामुदायिक सहभाग (Role of Community):
  हिंदू समाजात अंत्यसंस्कार हे केवळ एका कुटुंबाचे खासगी कार्य नसते, तर ती एक सामाजिक घटना असते. या कठीण काळात संपूर्ण समाज, नातेवाईक आणि मित्रपरिवार त्या कुटुंबाच्या पाठीशी उभा राहतो. ते केवळ भावनिक आधारच देत नाहीत, तर अंत्यसंस्काराच्या तयारीपासून ते तेरा दिवसांच्या कार्यापर्यंत सर्व प्रकारची व्यावहारिक मदतही करतात. हा सामुदायिक सहभाग मृत्यूमुळे निर्माण झालेली सामाजिक पोकळी भरून काढतो आणि कुटुंबाचे सामाजिक संबंध पुन्हा एकदा दृढ करतो. यातून ‘आपण एकटे नाही’ ही भावना दुःखाचा भार हलका करण्यास मदत करते.

५.२ आधुनिक काळातील आव्हाने आणि बदल

हजारो वर्षे जुनी असलेली ही परंपरा आजच्या आधुनिक युगात अनेक आव्हानांना आणि बदलांना सामोरी जात आहे.

• पर्यावरण आणि अंत्यसंस्कार:
  पारंपरिक दहन पद्धतीत एका मृतदेहासाठी सुमारे ३०० ते ४०० किलो लाकूड लागते.30 वाढती लोकसंख्या आणि जंगलतोड यामुळे ही पद्धत पर्यावरणासाठी हानिकारक ठरत आहे. लाकडाच्या ज्वलनाने होणारे वायू प्रदूषण हा देखील एक गंभीर प्रश्न आहे.30 यावर उपाय म्हणून, आज अनेक शहरांमध्ये विद्युत किंवा पीएनजी/गॅसवर चालणाऱ्या दाहिन्यांचा वापर करण्यास प्रोत्साहन दिले जात आहे.32 हा बदल पर्यावरणपूरक असला तरी, अनेकदा त्याला धार्मिक कारणांवरून विरोध होतो. अग्नी देवतेला थेट देह अर्पण करण्याऐवजी यंत्राचा वापर करणे, हे शास्त्रसंमत नाही, असे काही लोक मानतात.30 हा परंपरा आणि आधुनिकता यांच्यातील एक महत्त्वाचा संघर्ष आहे.
• शहरीकरण आणि लॉजिस्टिक्स:
  वाढते शहरीकरण, विभक्त कुटुंबपद्धती आणि धावपळीचे जीवनमान यामुळे अंत्यसंस्काराचे आयोजन करणे एक मोठे आव्हान बनले आहे. मुंबईसारख्या महानगरांमध्ये स्मशानभूमीत जागा मिळवण्यासाठी आणि अंत्यसंस्काराची वेळ निश्चित करण्यासाठी ऑनलाईन बुकिंगची सुविधा सुरू करावी लागली आहे, ही वस्तुस्थिती यातील गुंतागुंत दर्शवते.34 नातेवाईक वेगवेगळ्या शहरांत किंवा देशांत राहत असल्यामुळे, शास्त्रानुसार २४ तासांच्या आत अंत्यसंस्कार करणे अनेकदा शक्य होत नाही, ज्यामुळे परंपरेत बदल करणे भाग पडते.
• कायदेशीर आणि वैद्यकीय प्रक्रिया:
  आधुनिक काळात मृत्यूची नोंदणी करणे आणि डॉक्टरांकडून मृत्यू प्रमाणपत्र (Death Certificate) घेणे कायदेशीररित्या अनिवार्य आहे. अपघात किंवा संशयास्पद मृत्यू झाल्यास शवविच्छेदन (Autopsy) करणेही आवश्यक असते.35 या कायदेशीर आणि वैद्यकीय प्रक्रियांमुळे अंत्यसंस्काराच्या विधींना उशीर होऊ शकतो आणि मूळ परंपरेत काही प्रमाणात बदल करावे लागतात.

समारोप

जीवनचक्राची पूर्तता

अंत्येष्टी संस्कार हा हिंदू धर्मातील सोळा संस्कारांच्या मालिकेतील केवळ शेवटचा विधी नाही, तर तो मानवी जीवनचक्राची पूर्तता करणारा एक अविभाज्य आणि गहन सोहळा आहे. तो हिंदू जीवनदृष्टीतील जन्म, जीवन, मृत्यू आणि पुनर्जन्म या संकल्पनांना एकत्र गुंफतो. हा संस्कार मृत आत्म्याला सन्मानपूर्वक निरोप देतो आणि त्याच्या पुढील प्रवासासाठी मार्ग मोकळा करतो.

परंपरेचे सातत्य आणि बदल

हजारो वर्षांपासून चालत आलेले हे संस्कार आजच्या आधुनिक काळातही आपले महत्त्व आणि प्रासंगिकता टिकवून आहेत. काळानुसार आणि परिस्थितीनुसार त्याच्या बाह्य स्वरूपात काही बदल झाले आहेत आणि होत आहेत (उदा. विद्युत दाहिनीचा वापर), परंतु त्याच्यामागील मूळ तात्त्विक, भावनिक आणि सामाजिक गाभा आजही कायम आहे. हे या परंपरेच्या लवचिकतेचे आणि चिरंतनतेचे प्रतीक आहे.

अंतिम संदेश

अंत्येष्टी संस्कार हा दुहेरी उद्देश साधतो. एकीकडे, तो मृत व्यक्तीच्या आत्म्याला भौतिक बंधनातून मुक्त करून शांती आणि सद्गती प्रदान करतो. तर दुसरीकडे, तो मागे राहिलेल्या शोकाकुल कुटुंबाला आणि समाजाला दुःखातून सावरण्यासाठी, जीवनाच्या अंतिम सत्याचा स्वीकार करण्यासाठी आणि सामाजिक संबंधांची वीण पुन्हा घट्ट करण्यासाठी एक शक्तिशाली सामाजिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक आधारस्तंभ प्रदान करतो. म्हणूनच, अंत्येष्टी हा केवळ एक विधी नसून, तो जीवन आणि मृत्यू यांच्यातील एक पवित्र सेतू आहे.