आश्लेषा नक्षत्र शांती: एक सविस्तर मार्गदर्शक
आश्लेषा नक्षत्र शांती हा एक महत्त्वपूर्ण वैदिक विधी आहे, जो ज्योतिषशास्त्रानुसार ‘दुष्टकाळात’ (अशुभ मानल्या गेलेल्या वेळी) जन्माला आलेल्या बालकांवरील नकारात्मक प्रभाव दूर करण्यासाठी केला जातो. या नक्षत्राच्या वेगवेगळ्या चरणांमध्ये जन्माला येणाऱ्या बालकाला किंवा त्याच्या कुटुंबाला काही संभाव्य अरिष्टांना सामोरे जावे लागण्याची शक्यता असते. हे दोष शांत करणे आणि सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त करणे हा या शांतीचा मुख्य उद्देश असतो.
आश्लेषा शांती का केली जाते?
ज्योतिषशास्त्रानुसार, आश्लेषा नक्षत्र हे ‘तीक्ष्ण’ नक्षत्रांच्या श्रेणीत येते आणि काही विशिष्ट चरणांमध्ये याचा जन्म ‘अशुभ’ मानला जातो. या नक्षत्राच्या प्रभावामुळे जन्माला आलेल्या बालकाला किंवा त्याच्या जवळच्या नातेवाईकांना (विशेषतः आई, वडील, सासू) काही अडचणी किंवा समस्या येऊ शकतात अशी मान्यता आहे.
- आश्लेषा नक्षत्राचे फल (दहा भागानुसार):
आश्लेषा नक्षत्राच्या एकूण ६० घटिकांचे दहा समान भाग करून प्रत्येक भागाचे वेगवेगळे फल सांगितले आहे. हे फल ‘राज्य’, ‘पित्याचा नाश’, ‘मातेचा नाश’, ‘कामभोग’, ‘पितृभक्ती’, ‘बळ’, ‘हिंसकपणा’, ‘त्याग’, ‘भोग’, ‘धन’ असे क्रमाने सांगितले आहे. यानुसार, ज्या भागात जन्म होतो, त्यानुसार ते फल लागू होते. - आश्लेषा नक्षत्राचे फल (चरणानुसार):
- पहिला चरण: सामान्यतः शुभ मानला जातो.
- दुसरा चरण: धननाश सूचित करतो.
- तिसरा चरण: मातेचा नाश सूचित करतो.
- चौथा चरण: पित्याचा नाश सूचित करतो.
- विशेषतः, शेवटच्या तीन चरणांवर कन्या जन्माला आल्यास तिला सासवेसाठी ‘मारक’ मानले जाते.
या संभाव्य नकारात्मक परिणामांचे निवारण करण्यासाठी आणि बालकाला व त्याच्या कुटुंबाला आरोग्य, समृद्धी आणि संरक्षण प्रदान करण्यासाठी आश्लेषा शांती केली जाते.
आश्लेषा शांती कधी करावी?
आश्लेषा नक्षत्रात कोणत्याही चरणात जन्म झाल्यास, जन्मापासून बाराव्या दिवशी ही शांती करावी असे सांगितले आहे. जर बाराव्या दिवशी करणे शक्य नसेल, तर जन्मनक्षत्राच्या दिवशी किंवा इतर कोणत्याही शुभदिवशी हा विधी करता येतो.
आश्लेषा शांती पूजा विधी (थोडक्यात):
आश्लेषा शांती विधी हा अत्यंत विस्तृत आणि पद्धतशीर असतो, ज्यात अनेक देवतांचे आवाहन आणि होम केले जातात.
- प्रारंभ आणि संकल्प:
- प्रथम गोमुख प्रसव शांती केली जाते, कारण ती अनेक दुष्टकाळात होणाऱ्या जन्मांसाठी मूलभूत शांती मानली जाते.
- त्यानंतर यजमान (बालकाचे वडील) पत्नीसह पूर्वेकडे तोंड करून बसतात.
- आचमन, प्राणायाम आणि शांतीपाठाने सुरुवात केली जाते.
- संकल्पामध्ये बालकाच्या आश्लेषा नक्षत्रातील जन्मामुळे सूचित झालेले सर्व अरिष्ट (अशुभ) दूर करून परमेश्वराची प्रीती संपादन करण्याचा उद्देश स्पष्ट केला जातो.
- प्राथमिक विधी:
- संकल्पानंतर दिग्रक्षण (दहा दिशांचे रक्षण), कलशाराधन, गणपती पूजन आणि आचार्य वरण (पुरोहिताची निवड) हे महत्त्वपूर्ण विधी केले जातात. त्यानंतर अग्नीची स्थापना केली जाते.
- प्रधान देवता स्थापना व पूजन:
- मुख्य कलश: अग्नीच्या ईशान्य दिशेला एक कलश स्थापन केला जातो. या कलशात सर्वोषधी, श्वेतसर्षप (पांढरी मोहरी) इत्यादी द्रव्ये टाकली जातात आणि त्यावर वरुण पूजन केले जाते.
- रुद्र प्रतिमा: मध्य कलशावर रेशमी वस्त्र पसरवून रुद्राची प्रतिमा स्थापन करून तिचे पूजन केले जाते.
- रुद्राध्याय आणि अन्य मंत्र: एक ब्राह्मण मुख्य कलशाला स्पर्श करून संपूर्ण रुद्राध्याय, अप्रतिरथ सूक्त (आशुःशिशान इति), शांती सूक्त, अग्नी सूक्त (कृणुष्वपाजः) आणि रक्षोघ्न मंत्रांचे पठण करतात. इतर चार ब्राह्मण कलशचतुष्टयाला स्पर्श करून हे मंत्र म्हणतात.
- सर्प मूर्ती आणि नक्षत्रांच्या देवता: रुद्र स्थापनेच्या उत्तरेकडे दुसऱ्या पीठावर चोवीस दलांचे कमळ काढून त्यावर आणखी एक कलश स्थापन केला जातो. या कलशावर सोन्याची सर्प मूर्ती (आश्लेषा नक्षत्राची देवता) स्थापित करून नमोस्तु सर्वेभ्यः.. या मंत्राने तिचे आवाहन केले जाते.
- बृहस्पति आणि पितर: सर्प मूर्तीच्या दक्षिणेला पुष्य नक्षत्राची देवता बृहस्पति (मंत्र: बृहस्पते अति..) आणि उत्तरेला मघा नक्षत्राची देवता पितर (मंत्र: उदीरतामवर..) यांची स्थापना करून षोडशोपचार पूजा केली जाते.
- अष्टनाग: सर्व देवतांच्या पूर्वादिक दिशांमध्ये आठ नागांचे (अनंत, वासुकी, तक्षक, कर्कोटक, पद्म, शेष, कंबळ, शंखपाल) आवाहन करून त्यांचे पूजन केले जाते.
- चोवीस नक्षत्रांच्या देवता: चोवीस दलांवर पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्राची देवता भग पासून पुनर्वसू नक्षत्राची देवता अदिती पर्यंत चोवीस नक्षत्रांच्या देवतांचे आवाहन करून त्यांचे पूजन केले जाते.
- दिक्पाल आणि ग्रह: यानंतर अष्ट दिक्पालांचे (दहा दिशांचे रक्षक) आवाहन केले जाते. तसेच, ग्रहपीठाच्या ईशान्येस नवग्रहांच्या मंडलदेवतांचे आवाहन करून त्यांचे पूजन केले जाते.
- होम विधी:
- कुश कंडिका करून आधारादि भाग होम केले जातात आणि अग्नीची पूजा केली जाते.
- यजमान द्रव्यत्याग करून प्रधान होम करतो, ज्यात तूपमिश्रित पायस (खीर), समिधा (यज्ञकाष्ठ), तूप आणि चरु (तांदळाचे पीठ) यांचा उपयोग केला जातो.
- प्रधान देवतांचा होम: नमोस्तु सर्पेभ्यः.. या मंत्राने सर्पांना १०८ किंवा २८ आहुती दिल्या जातात. बृहस्पतीला (बृहस्पतये..) २८ आहुती आणि पितरांना (उदीरता..) २८ आहुती दिल्या जातात. भग इत्यादी चोवीस नक्षत्रांच्या देवतांना प्रत्येकी ८ आहुती दिल्या जातात. लोकपाल आणि नागांना प्रत्येकी एक आहुती दिली जाते.
- इतर देवतांना होम: पायसात तीळ मिसळून निर्ऋति, सविता, रुद्र, दुर्गा, वास्तोष्पती, अग्नी, क्षेत्राधिपती, मित्रावरुण यांना प्रत्येकी ८ आहुती दिल्या जातात. ‘थिये नमः’ मंत्राने ८ आहुती आणि केवळ पायसाने ‘सोमाय नमः’ मंत्राने ८ आहुती दिल्या जातात.
- त्र्यंबक मंत्राने किंवा ‘रुद्राय स्वाहा’ या मंत्राने ४ आहुती दिल्या जातात.
- फलहोम, व्याहृतिहोम, उत्तरपूजन, स्विष्टकृत् होम, नवाहुती, बलिदान आणि पूर्णाहुती होम केले जातात.
- अभिषेक आणि दान:
- प्रणिता विमोकान्त विधी झाल्यावर, सर्व कलशांमधील उदक घेऊन आचार्य आणि इतर ब्राह्मण वारुण मंत्रांनी (उदा. योऽसौ वैज्र.., सुरास्त्वा..) बालक आणि सपत्नीक यजमानाला अभिषेक करतात.
- अभिषेक झाल्यावर स्नान करून आज्यावलोकन, तीळ इत्यादी दान केले जाते.
- ब्राह्मणांना दक्षिणा देऊन त्यांचे आशीर्वाद घेतले जातात.
- देवतांचे विसर्जन करून ब्राह्मणांना भोजन दिले जाते आणि नंतर यजमान भोजन करतो.
प्रधान देवता आणि त्यांचे मंत्रांचे अर्थ:
गोमुख प्रसव शांतीमधील प्रधान देवता या विष्णू (Vishnu), वरुण (Varuna) आणि यक्ष्मघ्न (Yakshmaghna) आहेत. त्यांच्यासोबत नवग्रहांचेही पूजन केले जाते.
- विष्णू:
- महत्त्व: भगवान विष्णू हे विश्वाचे पालनकर्ते असून ते जन्मापासून जीवनाचे रक्षण करतात. त्यांच्या पूजनाने शिशुला दीर्घायुष्य, आरोग्य, यश आणि जीवनात स्थिरता लाभते अशी श्रद्धा आहे. विष्णू हे सर्वव्यापी असल्याने, त्यांच्या कृपेने जीवनातील सर्व अडथळे दूर होतात आणि शिशुचे भविष्य सुरक्षित राहते.
- मंत्र: तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः । दिवीव चक्षुराततम् ॥
- अर्थ: “ते विष्णूचे परम पवित्र स्थान (पद) ज्ञानी लोक नेहमी पाहतात, जसे आकाशात सर्वत्र पसरलेले डोळे (सूर्य) दिसतात.” हा मंत्र भगवान विष्णूच्या सर्वव्यापी आणि परमपदाचे वर्णन करतो. त्यांच्या या मंत्राचा उच्चार करून शिशुच्या जीवनात परम कल्याण, समृद्धी आणि दुष्ट शक्तींपासून संरक्षण मागितले जाते.
- वरुण:
- महत्त्व: वरुण हे जल आणि समुद्राचे देवता असून पवित्रता आणि शुद्धतेचे प्रतीक आहेत. त्यांच्या पूजनाने शिशुचे शरीर आणि मन शुद्ध होते, त्याला नकारात्मक प्रभावापासून मुक्ती मिळते आणि आरोग्य प्राप्त होते. जलोत्पन्न दोषांचे शमन वरुणदेवाच्या पूजनाने होते. वरुणदेव हे पाण्याचा अधिष्ठाता असल्याने, ते सर्व प्रकारच्या शुद्धीकरणाचे आणि रोगांपासून मुक्तीचे सामर्थ्य धारण करतात.
- मंत्र: तच्वायामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भिः । अहेळमानो वरुणो मेध्यबोधुरूश समान आयुः प्रमोषीः ॥
- अर्थ: “ब्रह्माच्या वंदनेसह मी तुमच्याकडे (वरुणाकडे) येतो, यजमान हविर्द्रव्यांनी आपली इच्छा व्यक्त करतो. हे वरुणदेवा, आमच्यावर क्रोधित न होता, आमच्या आयुष्याचा नाश करू नका आणि आम्हाला दीर्घायुष्य प्रदान करा.” हा मंत्र वरुणदेवाकडे शांती, आरोग्याची आणि दीर्घायुष्याची प्रार्थना करतो, ज्यामुळे बालकाचे जीवन निर्धोक आणि आनंदी राहते.
- यक्ष्मघ्न:
- महत्त्व: ‘यक्ष्म’ म्हणजे रोग, व्याधी किंवा शरीरातील कमतरता. यक्ष्मघ्न देवता रोगांचा आणि व्याधींचा नाश करणारे आहेत. जन्मामुळे किंवा नक्षत्राच्या दोषांमुळे बालकाला होणाऱ्या संभाव्य शारीरिक व्याधी, दुर्बळता किंवा इतर आरोग्य समस्यांपासून संरक्षण मिळावे यासाठी यक्ष्मघ्न देवतांची पूजा केली जाते. त्यांच्या कृपेने शिशु निरोगी राहते आणि कोणत्याही व्याधींपासून सुरक्षित राहते.
- मंत्र: अक्षीभ्यां ते नासिकाभ्यां कर्णाभ्यां श्मश्रुभ्यो यशो बलं दधे ॥ तसेच, नाशयित्रीब्लास स्याज्ञैसऽउपचितांमास। अर्थो स॒तस्य॒ यक्ष्माणाम्पाकारो सिनार्शनी ॥
- अर्थ: या मंत्रांचा उद्देश बालकाला जन्मापासूनच कोणताही शारीरिक दोष किंवा रोगापासून संरक्षण प्रदान करणे हा आहे. ‘अक्षीभ्यां…’ हा मंत्र शरीराच्या अवयवांमध्ये (डोळे, नाक, कान इत्यादी) यश आणि बल देण्याची प्रार्थना करतो, ज्यामुळे बाळ निरोगी आणि सशक्त होते. ‘नाशयित्रीब्लास…’ हा मंत्र रोगांचा (यक्ष्मा) आणि त्यांच्या वाढीचा नाश करणारा आहे. यक्ष्मघ्न देवतांच्या पूजनाने शिशु निरोगी राहते आणि कोणत्याही व्याधींपासून सुरक्षित राहते, ज्यामुळे त्याचे जीवन आरोग्यपूर्ण होते.
या तीन प्रधान देवतांचे पूजन करून, नवजात बालकाला जन्मवेळेच्या दोषांमुळे होणाऱ्या शारीरिक, मानसिक आणि इतर संकटांपासून संरक्षण देण्याची प्रार्थना केली जाते. कोणत्याही शांती विधी करण्यापूर्वी, योग्य आणि अनुभवी ज्योतिषज्ञाचा सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून विशिष्ट जन्माच्या कुंडलीनुसार योग्य ते विधी ठरवता येतील.
