उदकशांती विधी: एक विस्तृत माहिती
उदकशांती विधी का केला जातो?
उदकशांती हा एक महत्त्वपूर्ण वैदिक विधी आहे, जो विविध कारणांसाठी केला जातो. याचे मुख्य उद्दिष्ट शुद्धीकरण, शांती आणि विविध संकटांचे निवारण करणे हे आहे. हा विधी प्रामुख्याने खालील परिस्थितीत केला जातो:
- गृहशुद्धीसाठी: कुटुंबातील एखाद्या व्यक्तीच्या निधनानंतर, घराची शुद्धी करण्यासाठी हा विधी विशेषतः तेराव्या किंवा चौदाव्या दिवशी केला जातो.
- नवीन घरात प्रवेश करताना (वास्तुशांतीचा मुहूर्त नसताना): जर नवीन घरात लगेच राहायला जायचे असेल आणि वास्तुशांतीचा मुहूर्त नसेल, तर तात्पुरत्या गृहशुद्धीसाठी उदकशांती करून गृहप्रवेश केला जातो. त्यानंतर योग्य मुहूर्तावर वास्तुशांती केली जाऊ शकते. (काही विद्वानांच्या मते, नवीन घरासाठी वास्तुशांतीच मुख्य आहे, जीर्ण घरासाठी उदकशांती उपयुक्त ठरते.)
याव्यतिरिक्त, उदकशांती विधी खालील उद्देशांसाठी देखील केला जातो, जसे की याज्ञवल्क्य आणि कात्यायन ऋषींनी नमूद केले आहे:
- ग्रहदोषांच्या शांत्यर्थ: व्यक्तीच्या गोचर राशीतील सूर्यादी ग्रहांमुळे निर्माण होणाऱ्या दोषांच्या शांतीसाठी.
- कार्यात निर्विघ्नता: अपत्यादी (संतती संबंधित) किंवा इतर कोणत्याही नियोजित कामात येणारे अडथळे दूर करून ते निर्विघ्नपणे पूर्ण होण्यासाठी.
- रोगनिवारण: महारोग किंवा शरीरात उत्पन्न झालेले किंवा उत्पन्न होणारे कफ, वात, पित्त या त्रिदोषांमुळे उद्भवणारे ज्वर (ताप) इत्यादी रोग दूर करण्यासाठी.
- दैवी आपत्त्यांचे निवारण: अनावृष्टी (पाऊस न पडणे) दूर करून पर्जन्यवृष्टी होण्यासाठी.
- सर्व भयांचे निवारण: भूतकाळातील आणि भविष्यातील सर्व प्रकारच्या भीती आणि संकटांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी.
- नकारात्मक शक्तींपासून मुक्ती: ग्रहपीडा, भूत, प्रेत, पिशाच इत्यादींच्या उपद्रवांच्या शांततेसाठी आणि समृद्धीसाठी.
- इतर शुभ कामनांसाठी: धनप्राप्ती (श्रीकाम), मनःशांती (शान्तिकाम), विवाह इत्यादी संस्कारांसाठी, अग्न्यौधानादी (यज्ञकर्मासाठी), वानप्रस्थ आणि संन्यास आश्रमातील कार्यांसाठी, तसेच परराष्ट्रांकडून होणारे अशुभ दूर करण्यासाठी.
उदकशांती मुख्यतः गृहशुद्धीसाठीच केली जाते. यामध्ये विविध सूक्तांनी अभिमंत्रित केलेल्या कलशातील जलांनी (पाण्याने) संपूर्ण घरात प्रोक्षण केले जाते, म्हणजेच ते अभिमंत्रित केलेले पाणी शिंपडले जाते.
उदकशांती विधीतील प्रमुख क्रिया आणि सूक्ते:
उदकशांती विधीमध्ये सर्वप्रथम गणपतीपूजन, पुण्याहवाचन आणि पृथ्वीचे पूजन केले जाते. त्यानंतर पंचभूमी संस्कार करून ब्रह्मादी देवतांची स्थापना केली जाते. यानंतर वेद पुरुष ब्रह्मा देवतेच्या प्रतिमेचा किंवा कुशब्रह्माचा अभिषेक केला जातो.
पूजनाच्या पूर्वी कलश अभिमंत्रित केला जातो. कलश धुपवून, म्हणजेच कलशात धूर साठवून त्याला शुद्ध केले जाते. घरामध्ये गुगुळाचा धूप केला जातो आणि या शुद्ध केलेल्या कलशात जल भरून तो अभिमंत्रित केला जातो. त्यानंतर त्यावर ब्रह्मदेवतेची अभिषेक करून स्थापना केली जाते. त्या कलशासमोर बसून काही विविध सूक्ते (मंत्र पाठ) म्हटले जातात.
मंत्र पाठात पठण केली जाणारी प्रमुख सूक्ते आणि त्यांचे महत्त्व:
- शांतिसूक्त: हे सूक्त वातावरणातील नकारात्मक ऊर्जा दूर करून मनःशांती, सभोवतालची शांतता आणि सुसंवाद स्थापित करण्यासाठी म्हटले जाते.
- रुद्रसूक्त: भगवान शिवाला (रुद्र रूपात) समर्पित असलेले हे सूक्त नकारात्मक शक्तींचा नाश करण्यासाठी, रोग आणि भय दूर करण्यासाठी तसेच संरक्षण प्रदान करण्यासाठी पठण केले जाते.
- पवमान सूक्त: हे सूक्त शुद्धी आणि पावित्र्याशी संबंधित आहे. शारीरिक आणि मानसिक शुद्धीसाठी तसेच सकारात्मक ऊर्जा आकर्षित करण्यासाठी याचा उपयोग होतो.
- पुरुषसूक्त: ऋग्वेदातील हे एक महत्त्वाचे सूक्त आहे, जे वैश्विक पुरुष (परमात्मा) आणि विश्वाच्या उत्पत्तीचे वर्णन करते. हे सूक्त सर्वव्यापी तत्त्वाचा आदर करण्यासाठी आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठी म्हटले जाते.
- इंद्रसूक्त: हे सूक्त देवराज इंद्राला समर्पित आहे. इंद्र हे सामर्थ्य, विजय आणि समृद्धीचे प्रतीक आहेत. हे सूक्त अडथळ्यांवर विजय मिळवण्यासाठी आणि ऐश्वर्य प्राप्त करण्यासाठी म्हटले जाते.
- सोमसूक्त: चंद्रदेवतेला आणि सोमरसाला समर्पित असलेले हे सूक्त पोषण, आरोग्य, आनंद आणि मानसिक शांतीसाठी म्हटले जाते.
- सूर्यसूक्त: हे सूक्त सूर्यदेवाला समर्पित आहे. सूर्य हा ऊर्जा, प्रकाश, आरोग्य आणि ज्ञानाचा स्रोत आहे. हे सूक्त आरोग्य, तेज आणि सकारात्मकता प्राप्त करण्यासाठी पठण केले जाते.
- अदितीसूक्त: आदिती देवीला समर्पित असलेले हे सूक्त अनंतता, समृद्धी, स्वातंत्र्य आणि सर्व प्रकारच्या बंधनातून मुक्ती मिळवण्यासाठी म्हटले जाते.
- विष्णुसूक्त: हे सूक्त भगवान विष्णूंना समर्पित आहे. विष्णु हे पालक आणि रक्षक मानले जातात. हे सूक्त संरक्षण, स्थिरता आणि जीवनातील उन्नतीसाठी पठण केले जाते.
- प्रजापती सूक्त: सृष्टीचे जनक प्रजापतींना समर्पित असलेले हे सूक्त संतती, समृद्धी आणि चांगल्या निर्मितीसाठी तसेच शुभ कार्यांच्या सिद्धीसाठी म्हटले जाते.
- आयुष्य सूक्त: हे सूक्त दीर्घायुष्य, चांगले आरोग्य आणि जीवनात कल्याण प्राप्त करण्यासाठी पठण केले जाते.
ही सूक्ते अभिमंत्रित करून कलशातील जल गृहशुद्धीसाठी सर्व घरांमध्ये प्रोक्षण केले जाते.
