गणेश याग: महत्त्व आणि विधी
गणेश याग हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा आणि अत्यंत शुभ मानला जाणारा होम (यज्ञ) आहे. हा याग विघ्नहर्ता आणि मंगलमूर्ती भगवान गणेशाला समर्पित असतो. कोणताही शुभकार्य, नवीन उपक्रम किंवा महत्त्वाचे कार्य सुरू करण्यापूर्वी गणेशाची पूजा करण्याची आणि त्यांचा आशीर्वाद घेण्याची परंपरा आहे, जेणेकरून ते कार्य निर्विघ्नपणे पूर्ण होईल. गणेश याग हे याच परंपरेचे एक विस्तृत आणि शक्तिशाली रूप आहे, जे वैदिक, स्मृती, तंत्र आणि आगम ग्रंथांमध्ये उल्लेख केलेल्या सत्कार्यातून पुण्य प्राप्त करण्यासाठी आणि विविध मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी केले जाते.
गणेश याग का केला जातो? (विस्तृत उद्देश)
गणेश याग करण्यामागे अनेक गहन आणि व्यापक कारणे आहेत, जी केवळ भौतिक नव्हे तर आध्यात्मिक उन्नतीशी देखील संबंधित आहेत:
- सर्व विघ्नांचे निवारण: गणपती हे ‘विघ्नहर्ता’ म्हणून ओळखले जातात. कोणत्याही कामात येणाऱ्या अडचणी, अडथळे, किंवा विघ्न दूर करण्यासाठी गणेश याग अत्यंत प्रभावी मानला जातो. नवीन व्यवसाय, घरप्रवेश, विवाह, शिक्षण सुरू करणे किंवा कोणतीही मोठी योजना हाती घेण्यापूर्वी हा याग केल्यास कार्य यशस्वी होते अशी श्रद्धा आहे.
- कार्याच्या सिद्धीसाठी आणि सर्व इच्छांच्या पूर्ततेसाठी (अभीप्सित कामनासिद्धयर्थं): हाती घेतलेले कार्य निर्विघ्नपणे पूर्ण व्हावे आणि त्यात यश प्राप्त व्हावे यासाठी गणेश याग केला जातो. या यागाचा मुख्य उद्देश ‘शत्रुनिबर्हण’ (शत्रूंचा नाश) आणि ‘अभीप्सित कामनासिद्धी’ (सर्व इच्छांच्या पूर्तता) आहे.
- कुटुंबाच्या कल्याणासाठी (कुटुम्बानां क्षेमस्थैर्यायुरारोग्यैश्वर्यधनधान्यपुत्रपौत्रायन-बच्छिन्नवंशाभिवृद्धि): गणेश यागामुळे यजमान आणि त्याच्या संपूर्ण कुटुंबाला सुरक्षितता (क्षेम), स्थैर्य, दीर्घायुष्य (आयु), उत्तम आरोग्य (आरोग्य), ऐश्वर्य, धन, धान्य, पुत्र-पौत्र आणि अखंड वंशवृद्धी लाभते. तसेच, द्विपद (मनुष्य) आणि चतुष्पद (पशुधन) यांच्या शांती, पुष्टी आणि तुष्टीसाठीही हा याग केला जातो.
- पुरुषार्थ चतुष्टय सिद्धी: धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चारही पुरुषार्थांची प्राप्ती गणेश यागामुळे होते, असे मानले जाते.
- समस्त मंगल आणि अभ्युदय (समस्तमङ्गलाबाप्त्यर्थं सकलाभ्युदयार्थ): या यागामुळे सर्व प्रकारचे शुभ (मंगल) प्राप्त होतात आणि जीवनात समग्र उन्नती व प्रगती (अभ्युदय) साधली जाते.
- नकारात्मक शक्तींचे स्तंभन (परप्रेरित मन्त्रतन्त्रयन्त्रादिविद्यास्तम्भनपूर्वक): हा याग दुसऱ्यांनी प्रेरित केलेल्या मंत्र, तंत्र किंवा यंत्रांच्या नकारात्मक विद्या किंवा शक्तींना निष्प्रभ (स्तंभन) करण्यासाठी देखील केला जातो, ज्यामुळे वाईट शक्तींचा प्रभाव दूर होतो.
- श्री महागणपती देवतेच्या प्रीत्यर्थ: ॐकारस्वरूप, त्रिगुणातीत, परब्रह्म, सच्चिदानंद, अद्वितीय, जगाचे मूळ (जगद् बीज), संध्याकाळातील सिंदूरवर्णी, आपल्या शक्तीला अर्ध्या देहात धारण करणाऱ्या, मूषक वाहनावर आरूढ झालेल्या श्री महागणपती या देवतेला प्रसन्न करण्यासाठी आणि त्यांची कृपा प्राप्त करण्यासाठी हा याग केला जातो.
गणेश याग म्हणजे काय? (विधीचा तपशील)
गणेश याग म्हणजे भगवान गणेशाला प्रसन्न करण्यासाठी आणि त्यांचे आशीर्वाद प्राप्त करण्यासाठी अग्निमध्ये आहुती देऊन केला जाणारा एक वैदिक यज्ञ. यामध्ये विशिष्ट मंत्रांचा उच्चार करत विविध पवित्र वस्तूंची अग्नीमध्ये आहुती दिली जाते. या यागात गणेशाचे आवाहन करून त्यांची विधिवत पूजा केली जाते.
या यागाची सुरुवात पवित्रधारण (पवित्र धाग्याची स्थापना), शांतिपाठ आणि देव-ब्राह्मणांना नमस्कार करून होते. यानंतर, यजमान (जो याग करत आहे) हातात अक्षता आणि जल घेऊन मुख्य संकल्प (प्रधानसंकल्प) करतो. या संकल्पामध्ये, यजमान स्वतःच्या आणि कुटुंबाच्या कल्याणासाठी, सर्व विघ्नांचे निवारण करून अपेक्षित कामना पूर्ण करण्यासाठी, गणपती अथर्वशीर्षाचे सहस्रवार (हजार वेळा) आवर्तन करून त्या त्या कामानुसार (दूर्वा, लाह्या, मोदक, तूप घातलेल्या समिधा) यापैकी कोणत्याही द्रव्याने सहस्राहूती (हजार आहुती) देण्याचा किंवा अयुत, लक्ष, प्रयुत संख्येने आहुती देण्याचा संकल्प करतो. काहीवेळा गणेशपुराणात सांगितलेल्या दहा विभाग पद्धतीचा अवलंब करून किंवा विशिष्ट मंत्रांचा अमुक संख्येने जप करून त्याचे दशांश हवन करण्याचेही ठरवले जाते. हा याग एक दिवस, तीन दिवस किंवा पाच दिवस चालणारा असू शकतो आणि तो स्वतः किंवा ब्राह्मणांद्वारे केला जातो.
अंगसंकल्पांतर्गत (यज्ञाचे उपभाग) विविध पूजने समाविष्ट असतात:
यज्ञाच्या मुख्य भागापूर्वी अनेक अंगभूत विधी (अंगसंकल्प) केले जातात, जे यागाला अधिक प्रभावी बनवतात:
- आसन विधी, दिग्रक्षण (दिशारक्षण) आणि कलशपूजन
- दीपपूजन, सूर्यपूजन, कलशासादन
- मूर्तींचे अग्नीतून उत्तारण आणि प्राणप्रतिष्ठा
- गणपतीपूजन, पुण्याहवाचन, मातृकापूजन
- वैश्वदेव संकल्प, वसोर्धारापूजन, आयुष्य मंत्र जप
- नांदीश्राद्ध, ब्रह्माचार्य-आचार्य-ऋत्विजांचे वरण (निवड)
- मधुपर्कार्जन (आचार्यांना मधुपर्क अर्पण), वर्धिनीपूजन
- मंडप पूजन, मंडप प्रवेश आणि मंडपातील गणपती-बलीपर्यंतचे वास्तुपूजन
- पुनः दिग्रक्षण, पंचगव्य तयार करणे आणि भूमिपूजन
- कुंडदेवता पूजन, पंचभूसंस्कारपूर्वक अग्नी स्थापना
- मंडल, पीठ आणि यंत्रदेवतांची स्थापना
- शक्तीनुसार न्यासपूर्वक प्रधानदेवतेची स्थापना
- ग्रहस्थापन, योगिनी पूजन आणि क्षेत्रपाल पूजन
वरील संकल्पामध्ये नमूद केलेल्या क्रमानुसार, मंडळ, पीठ आणि यंत्रदेवतांच्या स्थापनेपर्यंतचे कर्म पूर्ण करून नंतर न्यास (शरीराच्या विशिष्ट भागांवर मंत्रांनी देवतांचे आवाहन) केले जातात.
गणेश याग हा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, तो श्रद्धेचे, सकारात्मकतेचे आणि आत्मशुद्धीचे प्रतीक आहे. तो व्यक्तीला अडचणींवर मात करण्याची शक्ती देतो आणि जीवनात यश व आनंद प्राप्त करण्यास मदत करतो.
