शतरुद्री अभिषेक:
प्रस्तावना
वैदिक देवतांच्या परंपरेत, रुद्र देवतेचे स्थान अद्वितीय आणि गूढ आहे. इतर अनेक देवतांच्या तुलनेत, रुद्राचे स्वरूप अत्यंत द्वंद्वात्मक आहे; तो त्याच्या विनाशकारी शक्तीमुळे भयावह वाटतो, त्याच वेळी तो व्याधी दूर करणारा आणि कल्याणकारी असल्यामुळे पूजनीय मानला जातो. हे द्वंद्वच शत्रुद्री अभिषेकाच्या मूळ उद्देशाला समजून घेण्यासाठी महत्त्वाचे आहे. हा अभिषेक केवळ एक धार्मिक विधी नसून, तो ज्ञानशाखांचा एक प्रगल्भ संगम आहे. यामध्ये विश्वनिर्मितीशास्त्र (प्रजापतीच्या कथेतील वैश्विक संदर्भ), तत्त्वज्ञान (श्री रुद्रम् स्तोत्रातील गहन संकल्पना), मंत्रशास्त्र (ध्वनी आणि कंपनांचे परिवर्तनासाठी उपयोग) आणि आयुर्वेद (आरोग्यासाठी औषधी वनस्पती आणि द्रव्यांचा समावेश) यांचा समावेश आहे.
प्रस्तुत अहवाल हा शतरुद्री अभिषेकाचे सखोल संशोधन सादर करतो. याचा उद्देश केवळ विधीचे वर्णन करणे नसून, त्याच्यामागील तात्त्विक, वैदिक आणि विशेषतः आयुर्वेदीय पैलूंचे विश्लेषण करणे आहे. अहवालाच्या पहिल्या भागात ‘शत्रुद्री’ या संकल्पनेचे व्युत्पत्तिशास्त्र आणि वैदिक संदर्भ स्पष्ट केले आहेत. दुसऱ्या भागात, त्याचे महत्त्व आणि विविध स्तरांवरील फलश्रुतीचे विवेचन आहे. तिसरा आणि अंतिम भाग हा विशेषतः या अभिषेकात वापरल्या जाणाऱ्या औषधी वनस्पती आणि त्यांच्या चिकित्सीय महत्त्वावर केंद्रित आहे, ज्यामुळे या प्राचीन विधीच्या समग्र स्वरूपावर प्रकाश टाकला जाईल.
भाग १: शतरुद्री – संकल्पना, व्युत्पत्ती आणि वैदिक संदर्भ
१.१ ‘रुद्र’ आणि ‘शतरुद्रिय’: शब्दांचे मूळ आणि अर्थ
शत्रुद्री अभिषेकाचे सार समजून घेण्यासाठी ‘रुद्र’ आणि ‘शतरुद्रिय’ या शब्दांच्या मूळ अर्थाकडे पाहणे आवश्यक आहे. ‘रुद्र’ हा शब्द वैदिक साहित्यात अनेक अर्थांनी वापरला गेला आहे. त्याची एक व्युत्पत्ती ‘रुद्’ या धातूपासून झाली आहे, ज्याचा अर्थ “रडणे” किंवा “गर्जना करणे” असा होतो. शतपथ ब्राह्मण आणि तैत्तिरीय संहितेनुसार, प्रजापतीने सृष्टी निर्माण केल्यानंतर आलेल्या थकव्यातून आणि क्रोधातून अश्रूंच्या रूपात एका भयानक देवतेचा जन्म झाला. तो जन्मतःच रडत असल्याने (रुदित्वात्) त्याला ‘रुद्र’ हे नाव मिळाले. हे स्वरूप त्याच्या उग्र आणि विनाशकारी शक्तीचे प्रतीक आहे.
याउलट, ‘रुद्र’ शब्दाची दुसरी व्युत्पत्ती त्याच्या कल्याणकारी रूपावर प्रकाश टाकते. ‘रुत्’ म्हणजे दुःख किंवा पाप आणि ‘द्रावयति’ म्हणजे दूर करणारा किंवा नाश करणारा. या अर्थानुसार, रुद्र म्हणजे ‘सर्व दुःखांचा आणि पापांचा नाश करणारा’. याशिवाय, ‘रुद्र’ शब्दाचा संबंध ‘लालसरपणा’ किंवा ‘चमक’ या अर्थांशीही जोडला जातो, जो त्याचा अग्नी आणि उषःकालाशी असलेला संबंध दर्शवतो. या विविध अर्थछटांमधून रुद्राचे दुहेरी स्वरूप स्पष्ट होते – तो जितका विनाशक आहे, तितकाच तो कृपाळू आणि कल्याणकारीही आहे.
‘शतरुद्रिय’ (शतरुद्रीय) या शब्दाचा शाब्दिक अर्थ “शंभर रुद्रांशी संबंधित किंवा त्यांना पवित्र असलेले” असा आहे. यजुर्वेदाच्या तैत्तिरीय संहितेतील आणि वाजसनेयी संहितेतील ज्या मंत्रसमुच्चयाने रुद्राची स्तुती केली जाते, त्याला ‘शतरुद्रिय’ म्हणतात. येथे ‘शंभर’ हा केवळ आकडा नसून तो रुद्राच्या अनंत रूपांचे आणि त्याच्या सर्वव्यापित्वाचे प्रतीक आहे. या स्तोत्रांमध्ये रुद्राचे अस्तित्व केवळ देवतांमध्येच नव्हे, तर समाजातल्या प्रत्येक घटकामध्ये—सुतार, चोर, शिकारी, कुंभार अशा सर्व स्तरांतील लोकांमध्ये—मानले आहे. 1 यामुळे रुद्र ही एक वैश्विक आणि सर्वसमावेशक देवता ठरते. या स्तोत्राला ‘रुद्रोपनिषद’ असेही म्हटले जाते, कारण ते परम् ज्ञानाद्वारे मोक्षाचा मार्ग दाखवते.
१.२ श्री रुद्रम्: नमकम् आणि चमकम् यांची संरचना
आज ‘शतरुद्रिय’ हे स्तोत्र ‘श्री रुद्रम्’ किंवा ‘रुद्राध्याय’ या नावाने अधिक प्रचलित आहे आणि या मंत्रांच्या पठणासह केला जाणारा अभिषेक म्हणजेच ‘शत्रुद्री अभिषेक’ किंवा ‘रुद्राभिषेक’ होय. श्री रुद्रम् हे प्रामुख्याने दोन भागांमध्ये विभागलेले आहे: नमकम् आणि चमकम्.
नमकम् (शरणागतीचे स्तोत्र):
हा श्री रुद्रम् चा पहिला भाग असून, त्यात ११ ‘अनुवाक’ (विभाग) आहेत. यातील प्रत्येक मंत्रात ‘नमः’ या शब्दाचा वारंवार वापर झाल्यामुळे याला ‘नमकम्’ असे म्हणतात. ‘नमः’ या शब्दाचा वरवरचा अर्थ ‘नमस्कार असो’ असा असला तरी, त्याचा सखोल तात्त्विक अर्थ ‘न-म’ म्हणजेच “हे माझे नाही” असा आहे. हे अहंकाराच्या विसर्जनाचे आणि वैश्विक सत्यापुढे संपूर्ण शरणागतीचे प्रतीक आहे. नमकम् च्या पहिल्या अनुवाकात रुद्राच्या क्रोधाला शांत करण्याची प्रार्थना आहे, तर पुढील अनुवाकांमध्ये सृष्टीच्या प्रत्येक कणात, प्रत्येक रूपात आणि प्रत्येक जीवात रुद्राचे अस्तित्व मान्य करून त्याला वंदन केले आहे. यामुळे साधकाची दृष्टी बदलते आणि त्याला सर्वत्र ईश्वर दिसू लागतो.
चमकम् (आकांक्षेचे स्तोत्र):
हा श्री रुद्रम् चा दुसरा भाग असून, यातही ११ अनुवाक आहेत. यात ‘च मे’ या शब्दांची पुनरावृत्ती होते, ज्याचा अर्थ “आणि मला हे (प्राप्त) होवो” असा आहे. ही केवळ भौतिक वस्तूंची लालसेपोटी केलेली मागणी नाही, तर एक परिपूर्ण आणि धर्ममय जीवन जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व भौतिक आणि आध्यात्मिक साधनांची प्रार्थना आहे. चमकम् मध्ये ऐहिक सुख (भुक्ति) आणि आध्यात्मिक मुक्ती (मुक्ति) यांच्यात संतुलन साधण्याचा दृष्टिकोन दिसतो. यात अन्न, आरोग्य, बुद्धी, धैर्य यांपासून ते धर्मकार्य यशस्वी करण्यासाठी लागणाऱ्या सर्व गोष्टींची मागणी केली आहे.
या रचनेमागे एक सखोल आध्यात्मिक क्रम आहे. प्रथम ‘नमकम्’ द्वारे साधक आपला अहंकार समर्पित करून सर्व सृष्टीत ईश्वराचे रूप पाहतो. या वैश्विक दृष्टीनंतरच तो ‘चमकम्’ द्वारे अशा गोष्टींची मागणी करतो, ज्या त्याला धर्ममय जीवन जगण्यासाठी आणि सत्कार्य करण्यासाठी सक्षम बनवतील. हा क्रम अहंकार-विसर्जनापासून धर्म-आचरणापर्यंतचा एक संपूर्ण आध्यात्मिक प्रवास दर्शवतो.
१.३ अनुष्ठानाचा उगम: प्रजापतीचा मन्यू आणि अग्नीचा रुद्रामध्ये कायापालट
शतरुद्री अनुष्ठानाचा उगम शतपथ ब्राह्मण आणि तैत्तिरीय संहितेतील विश्वनिर्मितीच्या एका महत्त्वपूर्ण कथेशी जोडलेला आहे. यानुसार, प्रजापतीने सृष्टी निर्माण केल्यानंतर त्याला प्रचंड थकवा आणि क्लेश जाणवू लागले. त्याच्या या क्रोधातून (मन्यू) आणि अश्रूंमधून एका अत्यंत भयानक, सहस्र डोळे आणि अनेक शस्त्रे धारण केलेल्या देवतेचा जन्म झाला. तो जन्मतःच रडत असल्याने त्याला ‘रुद्र’ हे नाव मिळाले. हे रुद्राचे मूळ, उग्र आणि आदिम स्वरूप आहे.
अग्नीचे हे रुद्रातील रूपांतर त्याच्या शांततेसाठी एका विशेष विधीची आवश्यकता निर्माण करते. शतरुद्री अभिषेक हा तोच शांतता प्रस्थापित करणारा विधी आहे. यात केले जाणारे समर्पण रुद्राचा क्रोध शांत करण्यासाठी, त्याच्या विनाशकारी शक्तीला सकारात्मक दिशेने वळवण्यासाठी आणि त्याची कृपा प्राप्त करण्यासाठी असते. हे समर्पण म्हणजे रुद्राचा ‘स्वतःचा वाटा’ (स्व-भाग) असून, त्याला त्याच्याच तत्त्वाने संतुष्ट करून त्याच्या भीतीदायक रूपाचे रूपांतर कल्याणकारी रूपात केले जाते. अशा प्रकारे, हा विधी केवळ देवतेची पूजा नसून, एका वैश्विक प्रक्रियेचे सूक्ष्म स्तरावरील पुनरावर्तन आहे, जिथे साधक वैश्विक शक्तींना नियंत्रित करून त्यांना सामंजस्यात आणण्याचा प्रयत्न करतो.
भाग २: महत्त्व आणि फलश्रुती
२.१ आध्यात्मिक, ऐहिक महत्त्व
शतरुद्री अभिषेकाचे महत्त्व तिहेरी आहे: आध्यात्मिक, ऐहिक (भौतिक) आणि ज्योतिषशास्त्रीय.
आध्यात्मिक महत्त्व: या पूजेचा मुख्य उद्देश भगवान शंकरांना प्रसन्न करून त्यांची संपूर्ण कृपा प्राप्त करणे हा आहे. या विधीमुळे मन, शरीर आणि आत्म्याची शुद्धी होते. कळत-नकळत घडलेल्या पापांचा नाश होतो आणि साधकाला आध्यात्मिक मार्गावरील अडथळे दूर करून, धर्माच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा मिळते आणि अंतिमतः मोक्षाची प्राप्ती होते. 3
ऐहिक महत्त्व: आध्यात्मिक लाभांसोबतच, हा अभिषेक जीवनातील सर्व प्रकारच्या भौतिक इच्छा पूर्ण करण्यासाठीही केला जातो. यामुळे घरात आणि जीवनात सुख, शांती, समृद्धी आणि समाधान लाभते. उत्तम आरोग्य, दीर्घायुष्य, धन-धान्य, विद्वान आणि निरोगी संततीची प्राप्ती होते. शिक्षणात येणारे अडथळे दूर होतात आणि शत्रूंवर विजय मिळवता येतो. या पूजेमुळे नकारात्मक ऊर्जा नष्ट होऊन घरात सकारात्मक वातावरण निर्माण होते.
२.२ विविध द्रव्यांनी अभिषेक: फल आणि प्रतीकात्मकता
शिवमहापुराण आणि अन्य ग्रंथांमध्ये वेगवेगळ्या द्रव्यांनी अभिषेक केल्यास मिळणाऱ्या विशिष्ट फळांचे वर्णन आहे. हे केवळ श्रद्धेचे विषय नसून, त्यामागे खोल प्रतीकात्मक आणि आयुर्वेदीय तर्क दडलेला आहे. प्रत्येक द्रव्य एका विशिष्ट ऊर्जेशी आणि गुणाशी संबंधित आहे, जे साधकाच्या जीवनातील संबंधित पैलूंवर प्रभाव टाकते.
| द्रव्य (Substance) | फलश्रुती (Stated Benefit) |
| जल / गंगाजल (Water / Ganges Water) | वृष्टी, ज्वरशांती, मोक्ष |
| गायीचे दूध (Cow’s Milk) | पुत्र प्राप्ती, आरोग्य, प्रमेह रोग शांती |
| दही (Curd/Yogurt) | वाहन, घर, पशू प्राप्ती, संतान समस्या निवारण |
| तूप (Ghee) | आरोग्य, वंशवृद्धी, आर्थिक समृद्धी |
| मध (Honey) | पाप नाश, क्षय रोग (Tuberculosis/TB) निवारण, तणावमुक्ती |
| उसाचा रस (Sugarcane Juice) | लक्ष्मी प्राप्ती, सुख |
| मोहरीचे तेल (Mustard Oil) | शत्रू नाश |
| कुशाजल (Kusha Grass Water) | रोग आणि दुःख नाश |
| भस्म (Sacred Ash) | पाप नाश, वैराग्य 18 |
या द्रव्यांचा वापर हा केवळ एक विधी नसून, तो एक प्रकारचा मनो-आध्यात्मिक उपचार आहे. उदाहरणार्थ, संपत्तीसाठी (लक्ष्मी) गोड उसाचा रस वापरणे हे केवळ अंधश्रद्धा नाही, तर ते समृद्धी आणि माधुर्य आकर्षित करण्यासाठी आवश्यक असलेला ‘भाव’ किंवा मानसिकता निर्माण करण्याचे एक प्रतीकात्मक साधन आहे.
२.३ मंत्र पठणाची फलश्रुती: नमकम् अनुवाक विश्लेषण
श्री रुद्रम् च्या प्रत्येक अनुवाकाचे पठण विशिष्ट फळ देणारे मानले जाते. प्रत्येक अनुवाकातील रुद्राचे वर्णन आणि त्यातून मिळणारे फळ यांचा जवळचा संबंध आहे. हे विश्लेषण साधकाला मंत्रांच्या सखोल अर्थाकडे घेऊन जाते.
| अनुवाक (Anuvaka) | मुख्य विषय आणि प्रतीकात्मकता (Core Theme and Symbolism) | फलश्रुती (Stated Benefit) |
| 1 | रुद्राचा क्रोध शांत करून त्याच्या शस्त्रांना सौम्य करण्याची प्रार्थना. त्याला दिव्य वैद्य मानले आहे. | सर्व पापांचा नाश, भीतीपासून मुक्ती, दुष्काळापासून संरक्षण, रोगांचे निवारण आणि सर्व इच्छांची पूर्तता. |
| 2 | निसर्गातील रुद्राचे सर्वव्यापित्व (पृथ्वी, औषधी वनस्पती, पाने). संसारबंधनातून मुक्त होण्याची प्रार्थना. | शत्रूंचा नाश, संपत्तीची प्राप्ती आणि बुद्धीची प्राप्ती. |
| 3 | रुद्र हा चोरांचा आणि समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांचा स्वामी आहे, हे त्याचे सर्वव्यापित्व दर्शवते. | रोगांपासून मुक्ती. |
| 4 | रुद्र हा सर्व प्रकारच्या कारागिरांचा (कुंभार, लोहार, शिकारी) निर्माता आणि संरक्षक आहे. | क्षयरोग, मधुमेह आणि कुष्ठरोग यांसारख्या असाध्य रोगांवर उपचार. |
| 5 | वाहत्या आणि स्थिर पाण्यात रुद्राचे अस्तित्व आणि त्याची पाच वैश्विक कार्ये (सृष्टी, स्थिती, इ.). | संपत्तीचा विस्तार, शत्रूंवर विजय आणि संततीचे संरक्षण. |
| 6 | जीवनाच्या आणि काळाच्या विविध मार्गांवर रुद्राचे अस्तित्व (वैश्विक सारथी). | पुत्रप्राप्ती, गर्भपातापासून रक्षण आणि सुलभ प्रसूती. |
| 7 | नैसर्गिक घटनांमध्ये रुद्राचे प्रकटीकरण: पाणी, पाऊस, ढग, वादळे आणि ऋतू. | बुद्धी, आरोग्य, संपत्ती, संतती, दीर्घायुष्य आणि मुक्तीची प्राप्ती. |
| 8 | रुद्र इतर देवतांना प्रकाशमान करतो आणि पवित्र नद्यांमध्ये वास करतो. यात ‘नमः शिवाय’ हा पंचाक्षरी मंत्र आहे. | शत्रूंचा नाश आणि स्वतःच्या राज्याची/भूमीची प्राप्ती. |
| 9 | सर्व प्रकारच्या भूभागांवर आणि रूपांमध्ये रुद्राचे अस्तित्व, महामार्गांपासून ते धुळीच्या कणांपर्यंत. | सुवर्ण, चांगली पत्नी, उत्तम नोकरी आणि शिवभक्त पुत्राची प्राप्ती. |
| 10 | रुद्राला आपला क्रोध सोडून, बाणविरहित पिनाक धनुष्यासह प्रसन्न मुद्रेने प्रकट होण्याची विनंती. | संपत्तीची प्राप्ती, भीती दूर होणे, वैरभाव नष्ट होणे आणि भैरवाचे दर्शन. |
| 11 | सर्व दिशा आणि लोकांमध्ये असलेल्या असंख्य रुद्र गणांना वंदन. | संततीसाठी आशीर्वाद, दीर्घायुष्य, तीर्थक्षेत्रांना भेट आणि भूत, वर्तमान, भविष्याचे ज्ञान. |
२.४ शत्रुद्री अभिषेकाची विशिष्ट पद्धत: शंभर मंत्र आणि शंभर कलश
शत्रुद्री अभिषेकाचे एक विशिष्ट आणि अत्यंत प्रभावी स्वरूप ‘शतरुद्रीय विधानम्’ या ग्रंथात आढळते, जे या विधीच्या नावाचे मूळ स्पष्ट करते. 2‘शतरुद्रिय’ या नावाप्रमाणेच, या विधीमध्ये रुद्राच्या शंभर विशिष्ट मंत्रांचा समावेश असतो. या विधीमध्ये, शंभर कलशांमध्ये पवित्र जल आणि औषधी वनस्पती ठेवून त्यांना या शंभर मंत्रांनी अभिमंत्रित केले जाते.
हे पवित्र आणि औषधी गुणधर्मांनी युक्त जल नंतर महादेवाच्या पिंडीवर एका संतत धारेने वाहून अभिषेक केला जातो. या प्रक्रियेमुळे ते जल अत्यंत ऊर्जावान आणि पवित्र बनते. या अभिषेकातून प्राप्त झालेले तीर्थ (पवित्र जल) नंतर यजमानावर प्रोक्षण केले जाते (शिंपडले जाते) किंवा त्याला स्नानासाठी दिले जाते. असे मानले जाते की, या पवित्र जलाने स्नान केल्याने यजमानाची शारीरिक आणि आध्यात्मिक शुद्धी होते, रोग आणि संकटे दूर होतात आणि त्याला शिवाचे पूर्ण आशीर्वाद प्राप्त होतात.
भाग ३: रुद्राभिषेकातील औषधी वनस्पती:
हा विभाग वापरकर्त्याच्या सर्वात विशिष्ट आणि महत्त्वाच्या प्रश्नावर लक्ष केंद्रित करतो, ज्यासाठी सखोल वनस्पतीशास्त्रीय आणि आयुर्वेदीय विश्लेषणाची आवश्यकता आहे.
३.१ प्रत्यक्ष अभिषेकात वापरल्या जाणाऱ्या वनस्पती
या विभागात अशा वनस्पतींचा समावेश आहे ज्यांचा रस किंवा पाणी पवित्र स्नानासाठी (अभिषेक) वापरले जाते.
कुश (दर्भ) / Desmostachya bipinnata:
कुशाचा प्राथमिक उपयोग ‘कुशाजल’ तयार करण्यासाठी होतो. शास्त्रानुसार, कुशाजल रोग आणि दुःख नाहीसे करते. धार्मिक विधींमध्ये कुश गवत अत्यंत पवित्र मानले जाते आणि ते नकारात्मक ऊर्जा दूर करून पवित्र वातावरण निर्माण करते, असे मानले जाते.
सर्वौषधि (Sarvoshadhi) – “सर्व औषधींचे” स्नान:
हा विस्तृत अभिषेक विधींचा एक विशेष भाग आहे, ज्याला ‘सर्वौषधि-स्नान’ म्हणतात. ‘सर्वौषधि’ या शब्दाचा अर्थ “सर्व औषधी वनस्पती” असा असून, यात दहा विशिष्ट औषधी वनस्पतींचा संग्रह असतो, ज्यात व्यापक रोगनिवारक आणि शुद्धिकारक गुणधर्म असल्याचे मानले जाते. या दहा वनस्पतींचा वापर अभिषेकाला एका शक्तिशाली चिकित्सीय प्रक्रियेत रूपांतरित करतो.
| संस्कृत नाव (Sanskrit Name) | मराठी / सामान्य नाव (Marathi / Common Name) | वनस्पतीशास्त्रीय नाव (Botanical Name) | आयुर्वेदीय गुणधर्म आणि महत्त्व (Ayurvedic Properties & Significance) |
| मुरा (Murā) | – | Marsdenia tenacissima / Selinum tenuifolium | सुगंधी, पारंपरिक औषध पद्धतीत मज्जासंस्थेच्या विकारांवर आणि तापावर उपयुक्त. मानसिक स्पष्टतेचे प्रतीक. |
| जटामांसी (Jatamansi) | जटामांसी | Nardostachys jatamansi | प्रसिद्ध शामक औषध; मन शांत करते, तणाव कमी करते. शांती आणि स्थिरतेचे प्रतीक. |
| वच (Vacha) | वेखंड | Acorus calamus | वाचा, स्मृती आणि बुद्धी (मेध्य) सुधारते. मज्जासंस्थेच्या विकारांवर उपयुक्त. जागृत चेतनेचे प्रतीक. |
| कुष्ठ (Kushtha) | कोष्ठ | Saussurea lappa | त्वचा रोग, श्वसन विकारांवर उपयुक्त. वेदनाशामक आणि दाहशामक गुणधर्म. शारीरिक शुद्धीकरणाचे प्रतीक. |
| शैलेय (Shaileya) | दगडफूल | Parmotrema perlatum (एक प्रकारचा दगडफूल) | सुगंधी, मसाल्यात आणि पारंपरिक औषधांमध्ये शीतलता आणि तुरट गुणधर्मांसाठी वापर. स्थिरता आणि दृढतेचे प्रतीक. |
| हरदी (Haradi) / हरिद्रा | हळद | Curcuma longa | शक्तिशाली दाहशामक, अँटीऑक्सिडंट आणि जंतुनाशक. विधी आणि औषधांमध्ये शुद्धीकरण आणि मांगल्यासाठी व्यापक वापर. |
| दारु-हरदी (Daru-Haradi) | दारुहळद | Berberis aristata | त्वचा रोग, कावीळ आणि डोळ्यांच्या समस्यांवर उपयुक्त. यात बर्बेरिन हे शक्तिशाली अँटीमायक्रोबियल घटक आहे. सखोल उपचाराचे प्रतीक. |
| सूंठी (Soonthi) / शुण्ठी | सुंठ | Zingiber officinale | सुके आले. पचनासाठी उत्कृष्ट, मळमळ-विरोधी आणि दाहशामक. जीवनशक्ती आणि पचन अग्नीचे प्रतीक. |
| चंपक (Champak) | सोनचाफा | Magnolia champaca | अत्यंत सुगंधी फूल; अत्तर आणि शीतलता व मूत्रल गुणधर्मांसाठी वापर. दिव्य सुगंध आणि सौंदर्याचे प्रतीक. |
| मुस्ता (Musta) | नागरमोथा | Cyperus rotundus | ताप, पचन विकार आणि मासिक पाळीच्या समस्यांवर उपयुक्त. आयुर्वेदातील एक प्रमुख औषधी. शरीरातील खोलवर रुजलेले विषारी घटक काढून टाकण्याचे प्रतीक. |
या दहा वनस्पतींचे मिश्रण एक शक्तिशाली चिकित्सीय काढा तयार करते. यात मनासाठी (जटामांसी, वच), त्वचेसाठी (कुष्ठ, हरिद्रा), पचनासाठी (शुण्ठी, मुस्ता) आणि संपूर्ण शुद्धीकरणासाठी औषधी वनस्पतींचा समावेश आहे, ज्यामुळे ‘सर्वौषधि स्नान’ एक समग्र आरोग्यदायी विधी बनते.
३.२ भगवान शंकराला प्रिय असणाऱ्या औषधी वनस्पती
अभिषेकासोबत केल्या जाणाऱ्या पूजेमध्ये काही विशिष्ट वनस्पतींची पाने (पत्र) किंवा फुले (पुष्प) अर्पण केली जातात. त्यांचे महत्त्व पौराणिक कथा आणि औषधी गुणधर्मांवर आधारित आहे.
- बिल्व / बेल (Aegle marmelos): शिवाला बेलपत्र अत्यंत प्रिय आहे. त्याची तीन पाने शिवाचे तीन डोळे किंवा त्रिशूळाचे प्रतीक मानली जातात. पौराणिक कथेनुसार, हलाहल विष प्राशन केल्यानंतर शिवाच्या घशातील दाह शांत करण्यासाठी बेलपत्राचा वापर झाला. आयुर्वेदात, बेल त्याच्या शीतल गुणधर्मांसाठी आणि पचनसंस्थेचे विकार, मधुमेह व दाह कमी करण्यासाठी ओळखले जाते.
- धतुरा (Datura metel): सामान्यतः विषारी मानले जाणारे हे फळ “विषानेच विषाचा नाश होतो” (विषस्य विषमौषधम्) या तत्त्वाचे प्रतीक आहे. याचा संबंधही हलाहल प्राशनाच्या घटनेशी जोडला जातो. आयुर्वेदात, नियंत्रित मात्रेत दमा, वेदना आणि मज्जासंस्थेच्या विकारांवर हे एक शक्तिशाली औषध आहे. याचे अर्पण म्हणजे स्वतःमधील ‘विष’ (नकारात्मक प्रवृत्ती) शिवाला समर्पित करणे.
- अर्क / मंदार (Calotropis gigantea): रुईची, विशेषतः पांढरी फुले शिवाला अत्यंत प्रिय आहेत. ही देखील एक शक्तिशाली औषधी वनस्पती असून, आयुर्वेदात त्वचा रोग, पचन समस्या आणि दाह कमी करण्यासाठी वापरली जाते. तिचे अर्पण शुद्धीकरण आणि आरोग्याचे प्रतीक आहे.
- भांग (Cannabis sativa): शिवाशी जोडली गेलेली ही वनस्पती केवळ मादक पदार्थ नाही. आयुर्वेदात, ती एक प्रभावी वेदनाशामक आणि मज्जासंस्थेला शांत करणारी औषधी आहे. तिचे अर्पण हे सांसारिक सुख-दुःखांच्या पलीकडील चेतनेचे प्रतीक आहे, जी अवस्था शिवाचे स्वरूप मानली जाते.
- रुद्राक्ष (Elaeocarpus ganitrus): “रुद्राचे अश्रू” म्हणून ओळखले जाणारे रुद्राक्ष पूजेत अर्पण केले जातात आणि धारणही केले जातात. त्यात आध्यात्मिक आणि औषधी गुणधर्म असल्याचे मानले जाते, ज्यात मज्जासंस्थेला शांत करणे आणि रक्तदाब नियंत्रित करणे यांचा समावेश आहे.
या वनस्पतींची निवड केवळ योगायोगाने झालेली नाही. पौराणिक कथेतील कारण (उदा. शिवाचा दाह शांत करणे) आणि वनस्पतीचा वास्तविक आयुर्वेदीय गुणधर्म (उदा. बेलाचा शीतल प्रभाव) यांच्यात थेट संबंध दिसतो. हे दर्शवते की वैदिक विधी एका प्रगत वनस्पतीशास्त्रीय ज्ञानावर आधारित आहेत, जिथे धर्म आणि चिकित्सा एकमेकांना पूरक आहेत.
३.३ भैषज्य रुद्रम्: उपचार आणि उपासना यांचा संगम
या सर्व विश्लेषणातून एक अंतिम आणि सखोल सत्य समोर येते. श्री रुद्रम् स्तोत्रातच रुद्राला ‘प्रथमो दैव्यो भिषक्’ अर्थात “देवांचा पहिला आणि सर्वश्रेष्ठ वैद्य” म्हटले आहे. ही केवळ एक काव्यमय उपाधी नाही.
- मंत्र चिकित्सा: आधुनिक अभ्यास दर्शवितो की मंत्रोच्चाराने मेंदूच्या लहरींवर (brainwaves) सकारात्मक परिणाम होतो आणि मानसिक शांती मिळते. रुद्रम् सारख्या मंत्रांच्या ध्वनी कंपनांमुळे तणाव कमी होऊन मानसिक स्पष्टता येऊ शकते
- द्रव्य चिकित्सा: संपूर्ण अभिषेक विधीकडे ‘भैषज्य कल्पना’ (Ayurvedic Pharmaceutics) या दृष्टिकोनातून पाहिले जाऊ शकते. यात विविध द्रव्ये (वनस्पती, द्रव पदार्थ) एका विशिष्ट पद्धतीने (विधी) एकत्र करून एक शक्तिशाली चिकित्सीय प्रभाव (आशीर्वाद/आरोग्य) निर्माण केला जातो. अभिषेक म्हणजे जणू काही एक दिव्य औषधोपचारच आहे.
- भाव चिकित्सा: नमकम् द्वारे केली जाणारी शरणागती अहंकार विरघळवते, तर चमकम् द्वारे केली जाणारी प्रार्थना जीवनासाठी एक सकारात्मक आणि समग्र दृष्टी निर्माण करते. हे दुःखाच्या मानसिक आणि भावनिक मुळांवर उपचार करते.
यावरून हे स्पष्ट होते की, शतरुद्री अभिषेक हा शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक अशा तिन्ही स्तरांवर एकाच वेळी उपचार करणारा एक समग्र चिकित्सीय विधी आहे.
निष्कर्ष
शतरुद्री अभिषेक हा केवळ एक पूजाविधी नसून, एक अत्यंत गहन आणि बहुआयामी वैदिक प्रणाली आहे. यात विश्वनिर्मितीशास्त्र (प्रजापती आणि रुद्र), तत्त्वज्ञान (अहंकार-नाशक नमकम् आणि जीवन-समर्थक चमकम्), मंत्रशास्त्र (ध्वनी कंपनांची शक्ती) आणि आयुर्वेद (औषधी वनस्पती आणि द्रव्यांचा अचूक वापर) यांचा अद्भुत संगम आढळतो.
या विधीतील प्रत्येक पैलू—रुद्राच्या द्वंद्वात्मक स्वरूपापासून ते अभिषेकासाठी वापरल्या जाणाऱ्या प्रत्येक वनस्पतीपर्यंत—एका सखोल वैज्ञानिक आणि आध्यात्मिक विचारावर आधारित आहे. विशेषतः, शंभर मंत्रांनी शंभर कलशांतील औषधी जलाद्वारे केला जाणारा अभिषेक आणि त्या पवित्र तीर्थाचे यजमानावर होणारे प्रोक्षण, हे या विधीचे आरोग्यदायी आणि शुद्धिकारक महत्त्व अधोरेखित करते. आजच्या काळात, जिथे जीवन अनेक तुकड्यांमध्ये विखुरलेले आहे, तिथे शतरुद्री अभिषेक हा आरोग्यासाठी एक समग्र आदर्श प्रस्तुत करतो. तो आपल्याला शिकवतो की खरे आरोग्य हे ध्वनी, द्रव्य आणि भाव यांच्या माध्यमातून व्यक्तीला ब्रह्मांडाशी सुसंगत करूनच प्राप्त होते. हे अनुष्ठान वैदिक ऋषींच्या वैज्ञानिक आणि आध्यात्मिक प्रतिभेचा एक कालातीत पुरावा आहे.
