समावर्तन संस्कार:

समावर्तन संस्कार: 

१. प्रस्तावना: समावर्तन संस्काराचे महत्त्व आणि स्थान

• अ. षोडश संस्कारांची संकल्पना

हिंदू परंपरेत, मानवी जीवनाला परिपूर्णतेकडे नेण्यासाठी सोळा प्रमुख संस्कारांची (षोडश संस्कार) योजना आखण्यात आली आहे. ‘संस्कार’ या शब्दाचा मूळ अर्थ “चांगले करणे, शुद्ध करणे, सुंदर करणे” असा आहे.¹ या संस्कारांचा उद्देश व्यक्तीला शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक स्तरावर विकसित करणे, तिच्यातील दोषांचे निराकरण करून गुणांचे संवर्धन करणे हा असतो.² हे सोळा संस्कार गर्भाधानापासून अंत्येष्टीपर्यंत मानवी जीवनाच्या प्रत्येक महत्त्वाच्या टप्प्यावर केले जातात, ज्यामुळे जीवन सुसंस्कृत आणि अर्थपूर्ण बनते.⁴ जन्मपूर्व संस्कार (गर्भाधान, पुंसवन, सीमन्तोन्नयन), बाल्यकालीन संस्कार (जातकर्म, नामकरण, निष्क्रमण, अन्नप्राशन, चूडाकर्म, कर्णवेध) आणि शैक्षणिक संस्कार (विद्यारंभ, उपनयन, वेदारंभ, केशान्त, समावर्तन) हे व्यक्तीच्या विकासाचे महत्त्वपूर्ण टप्पे आहेत.¹

• ब. समावर्तन संस्काराचे अद्वितीय स्थान

षोडश संस्कारांच्या मालिकेत, समावर्तन संस्काराला विशेष स्थान आहे. हा शैक्षणिक संस्कारांमधील अंतिम टप्पा मानला जातो.¹ उपनयन, वेदारंभ आणि केशान्त या संस्कारांनंतर हा संस्कार केला जातो, जो विद्यार्थ्याच्या औपचारिक शिक्षणकाळाची सांगता दर्शवतो. समावर्तन म्हणजे केवळ शिक्षण समाप्तीचा सोहळा नसून, तो ब्रह्मचर्याश्रमातून गृहस्थाश्रमाकडे होणाऱ्या स्थित्यंतराचा एक महत्त्वाचा बिंदू आहे.⁷ ‘समावर्तन’ या शब्दाचा अर्थ ‘घरी परतणे’ असा आहे, जो गुरुकुलातील अध्ययन पूर्ण करून विद्यार्थ्याच्या स्वगृही परतण्याला सूचित करतो.⁵

• क. उपनयन संस्काराची ओळख आणि समावर्तनाशी असलेला त्याचा क्रम

समावर्तन संस्काराचे महत्त्व समजून घेण्यासाठी उपनयन संस्काराची ओळख आवश्यक आहे. ‘उपनयन’ म्हणजे ‘(गुरूच्या) जवळ नेणे’.¹² हा संस्कार बटूच्या (विद्यार्थ्याच्या) औपचारिक शिक्षणाचा आणि ब्रह्मचर्याश्रमाचा आरंभ असतो. उपनयनामुळे बटूचा दुसरा जन्म होतो असे मानले जाते, म्हणूनच त्याला ‘द्विज’ (दोनदा जन्मलेला) म्हणतात.¹² या संस्कारात बटूला ब्रह्मचर्याची व्रते, नियम आणि आचारसंहिता यांचा उपदेश केला जातो, म्हणून याला ‘व्रतबंध’ असेही म्हणतात.¹² उपनयनाने विद्यार्थी ज्ञानसाधनेसाठी गुरुकुलात प्रवेश करतो आणि अनेक वर्षांच्या कठोर परिश्रमानंतर, जेव्हा तो वेद-वेदांगांमध्ये पारंगत होतो, तेव्हा समावर्तन संस्काराद्वारे त्याच्या अध्ययनपर्वाची सांगता होते. अशा प्रकारे, उपनयन आणि समावर्तन हे वैदिक शिक्षण प्रणालीचे आरंभ आणि समारोप बिंदू आहेत.

२. समावर्तन: व्युत्पत्ती, अर्थ आणि संकल्पनात्मक चौकट

• अ. ‘समावर्तन’ शब्दाचा सखोल अर्थ

‘समावर्तन’ हा शब्द ‘सम्’ (चांगल्या प्रकारे), ‘आ’ (कडे, परत) हे उपसर्ग आणि ‘वृत्’ (वळणे) या धातूपासून तयार झाला आहे.¹⁰ याचा शाब्दिक अर्थ ‘परत येणे’ किंवा ‘स्वगृही परतणे’ असा होतो.⁵ हा संस्कार विद्याध्ययनाच्या औपचारिक समाप्तीचे प्रतीक आहे.¹⁵ काही अर्थांनुसार, समावर्तन म्हणजे “आता तू (शिष्य) माझ्या (गुरूच्या) समान झाला आहेस” किंवा “आता तू माझ्याप्रमाणे (गुरूच्या) आचरण करशील”.¹⁶ समावर्तन संस्काराला ‘स्नान’ असेही म्हटले जाते, जे या संस्कारातील प्रमुख विधी असलेल्या मंगल स्नानाचे द्योतक आहे.⁷

• ब. ‘स्नातक’ – संकल्पना आणि प्रकार

समावर्तन संस्काराने युक्त झालेल्या विद्यार्थ्याला ‘स्नातक’ ही संज्ञा प्राप्त होते.7 ‘स्नातक’ या शब्दाचा मूळ अर्थ आहे ‘ज्याने स्नान केले आहे’.7 याचा लाक्षणिक अर्थ ‘ज्ञानाने स्नान केलेला’ किंवा ‘विद्यासागरातून पार झालेला’ असा आहे.7 प्राचीन धर्मग्रंथांमध्ये, विशेषतः गृह्यसूत्रांमध्ये, स्नातकाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत 19:

१. विद्यास्नातक: ज्याने केवळ विद्या (मुख्यतः वेद आणि वेदांग यांचे अध्ययन) पूर्ण केली आहे.

२. व्रतस्नातक: ज्याने ब्रह्मचर्याश्रमातील सर्व व्रतांचे पालन पूर्ण केले आहे.

३. विद्याव्रतस्नातक (किंवा उभयस्नातक): ज्याने विद्या आणि व्रते या दोन्ही गोष्टी यशस्वीरीत्या पूर्ण केल्या आहेत. हा सर्वश्रेष्ठ प्रकार मानला जातो.

समावर्तन संस्कार साधारणपणे किमान १२ वर्षांच्या गुरुकुल शिक्षणानंतर, म्हणजेच वयाच्या २१ व्या वर्षी किंवा त्यानंतर होत असे.⁷ पारस्कर गृह्यसूत्रानुसार, काही प्रकरणांमध्ये, ४८ वर्षांपर्यंत ब्रह्मचर्य पाळून वेदाध्ययन पूर्ण केल्यानंतरही समावर्तन संस्कार केला जाऊ शकत असे.¹⁹

३. समावर्तन संस्काराची मुख्य उद्दिष्ट्ये

• अ. ब्रह्मचर्याश्रमाची औपचारिक सांगता

उपनयन संस्काराने सुरू झालेल्या ब्रह्मचर्याश्रमाचा समावर्तन हा औपचारिक समारोप आहे.⁷ ब्रह्मचर्याश्रमात विद्यार्थी मेखला (कंबरपट्टा), दंड (काठी), मृगाजिन (हरणाचे कातडे) इत्यादी धारण करतो.¹¹ समावर्तन संस्काराच्या वेळी या सर्व वस्तूंचा आणि नियमांचा विधीपूर्वक त्याग केला जातो.¹¹

• ब. गुरुकुल शिक्षण प्रणालीचा समारोप

समावर्तन संस्कार हा गुरुकुल शिक्षण प्रणालीच्या यशस्वी समाप्तीचे प्रतीक आहे.² या संस्काराद्वारे हे घोषित केले जाते की विद्यार्थ्याने वेद, वेदांग, शास्त्रे आणि गुरूंनी शिकवलेल्या अन्य विद्याशाखांमधील अध्ययन यशस्वीरित्या पूर्ण केले आहे.

• क. गृहस्थाश्रमात प्रवेशासाठी सिद्धता

समावर्तन संस्काराचा एक अत्यंत महत्त्वाचा उद्देश म्हणजे शिष्याला गृहस्थाश्रमात (विवाहित आणि कौटुंबिक जीवनात) प्रवेश करण्यासाठी मानसिक आणि सामाजिक दृष्ट्या तयार करणे.² या संस्कारात दिला जाणारा ‘स्नातक-धर्म’ उपदेश त्याला गृहस्थ म्हणून कसे वागावे, याची स्पष्ट दिशा देतो.⁷

• ड. ज्ञान, नीतिमूल्ये आणि जबाबदाऱ्यांचे संक्रमण

समावर्तन संस्काराच्या माध्यमातून गुरूंनी दिलेले ज्ञान, शिकवण आणि नीतिमूल्ये विद्यार्थ्याच्या मनात खोलवर रुजवली जातात.⁷ या संस्काराचा केंद्रबिंदू म्हणजे ‘स्नातक-धर्म’ नावाचा उपदेश, जो आचार्य आपल्या शिष्याला देतात. यात सत्य, धर्म, स्वाध्याय यांसारख्या शाश्वत मूल्यांचे महत्त्व अधोरेखित केलेले असते.⁷

४. समावर्तन संस्कारातील प्रमुख विधी आणि त्यांचे प्रतीकात्मक अर्थ

• अ. केशान्त संस्कार

केशान्त म्हणजे ‘केसांचा अंत करणे’, म्हणजेच प्रथम दाढी करणे. हा संस्कार साधारणपणे वयाच्या सोळाव्या वर्षी केला जातो आणि तो ब्रह्मचाऱ्याच्या तारुण्यातील प्रवेशाचे प्रतीक मानला जातो.¹

• ब. मंगल स्नान (Snana)

समावर्तन संस्कारातील सर्वात महत्त्वाचा विधी म्हणजे ‘स्नान’ किंवा मंगल स्नान.⁷ या विधीमध्ये स्नातकाला सुगंधीत द्रव्ये, औषधी वनस्पती आणि पवित्र मंत्रांनी सिद्ध केलेल्या जलाने स्नान घातले जाते.⁹ अनेकदा वेदीच्या उत्तर दिशेला आठ किंवा अधिक जलपूर्ण घट (माठ) ठेवून त्यांतील जलाने स्नान घालण्याची पद्धत आहे.⁹ हे स्नान शारीरिक आणि आत्मिक शुद्धीकरणाचे, ब्रह्मचर्य व्रताच्या समाप्तीचे आणि नवीन जीवनाच्या आरंभाचे प्रतीक आहे.³

• क. नवीन वस्त्राभूषणे धारण करणे

मंगल स्नानानंतर स्नातक ‘अहत वस्त्र’ (पूर्वी न धुतलेले, कोरे वस्त्र) परिधान करतो.¹² तो कर्णकुंडले, हार यांसारखी आभूषणे, तसेच छत्र (छत्री), उपानह (पादत्राणे) आणि नवीन दंड (काठी) धारण करतो.⁹ याचवेळी, ब्रह्मचर्याश्रमात धारण केलेली मेखला, मृगाजिन आणि पूर्वीचा दंड यांचा त्याग केला जातो.¹¹ हा बदल स्नातकाच्या जीवनातील स्थित्यंतराचे दृश्य रूप आहे.

• ड. गुरुदक्षिणा

शिक्षण पूर्ण झाल्यावर स्नातक आपल्या गुरूंना गुरुदक्षिणा अर्पण करतो.⁷ ही केवळ भेटवस्तू नसून, ती शिष्याच्या समर्पणाचे आणि गुरूंच्या प्रती असलेल्या आदराचे प्रतीक आहे.

• ई. स्नातक-धर्म: तैत्तिरीय उपनिषदेतील आचार्यांचा उपदेश

समावर्तन संस्काराचा आत्मा म्हणजे आचार्यांनी स्नातकाला दिलेला उपदेश, ज्याला ‘स्नातक-धर्म’ असे म्हणतात.⁵ तैत्तिरीय उपनिषदातील शिक्षावल्लीच्या अकराव्या अनुवाकात दिलेला उपदेश ⁷ अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानला जातो. यात “सत्यं वद (सत्य बोल), धर्मं चर (धर्माचे आचरण कर), स्वाध्यायान्मा प्रमदः (स्वाध्यायात आळस करू नको), मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, आचार्यदेवो भव, अतिथिदेवो भव” यांसारख्या शाश्वत मूल्यांचा समावेश आहे.⁷ तसेच, “आचार्याय प्रियं धनमाहृत्य प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः” (आचार्यांना प्रिय धन अर्पण करून गृहस्थाश्रमात प्रवेश करून प्रजेचा धागा तोडू नकोस) हा उपदेश गृहस्थ जीवनाचे महत्त्व अधोरेखित करतो.²⁸ “यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि नो इतराणि” (जी आमची निर्दोष कर्मे आहेत, त्यांचेच आचरण कर, इतरांचे नाही) यातून योग्य आचरणाची दिशा मिळते.²⁸

• फ. अन्य संबंधित विधी

अनेक परंपरांमध्ये, समावर्तनाच्या वेळी अग्निपूजा किंवा होम केला जातो.¹⁸ विविध गृह्यसूत्रांमध्ये (उदा. पारस्कर, आश्वलायन, आपस्तंब) समावर्तन संस्काराच्या विधींचे अधिक सूक्ष्म वर्णन आढळते.⁴

५. समावर्तन संस्काराचे तात्त्विक, सामाजिक आणि वैयक्तिक जीवनावरील परिणाम

• अ. विद्यार्थ्याकडून जबाबदार नागरिकाकडे स्थित्यंतर

समावर्तन संस्काराने व्यक्तीला सामाजिक जबाबदाऱ्या स्वीकारण्यासाठी औपचारिकरित्या सिद्ध केले जाते.² गुरुकुलातील अध्ययनकेंद्रित वातावरणातून बाहेर पडून, स्नातक आता समाजाचा एक क्रियाशील घटक बनतो.

• ब. समाजात व्यक्तीची भूमिका आणि कर्तव्ये

समावर्तन संस्कारानंतर स्नातक गृहस्थाश्रमात प्रवेश करण्यास पात्र ठरतो. त्याला कुटुंबाचे पालनपोषण, समाजाची सेवा, आणि पंचमहायज्ञ (ब्रह्मयज्ञ, देवयज्ञ, पितृयज्ञ, मनुष्ययज्ञ, भूतयज्ञ) करणे यांसारखी कर्तव्ये पार पाडावी लागतात.⁷

• क. चारित्र्यनिर्मिती आणि नैतिक मूल्यांचे दृढीकरण

ब्रह्मचर्याश्रमाचा काळ हा ज्ञानार्जनाबरोबरच शिस्त, संयम आणि नैतिक मूल्यांच्या संवर्धनासाठी असतो.² समावर्तन संस्कार हा या सर्व मूल्यांच्या दृढीकरणाचा प्रसंग असतो. स्नातक-धर्मातील उपदेश सत्य, धर्म, अहिंसा यांसारख्या शाश्वत मानवी मूल्यांची पुन्हा एकदा उजळणी करतो.⁷

६. निष्कर्ष: समावर्तन संस्काराची कालातीतता आणि आधुनिक संदर्भ

• अ. प्राचीन परंपरेचे आधुनिक दीक्षांत समारंभाशी साधर्म्य

समावर्तन संस्काराची तुलना अनेकदा आधुनिक विद्यापीठांतील दीक्षांत समारंभांशी (Convocation Ceremonies) केली जाते.² दोन्ही सोहळे शिक्षण कालावधीची समाप्ती आणि औपचारिक पदवी प्रदान करण्याचे कार्य करतात. तथापि, समावर्तन संस्कारात बौद्धिक प्रगतीबरोबरच नैतिक आचारसंहिता (स्नातक-धर्म) प्रदान करण्यावर अधिक भर असतो.

• ब. समावर्तनातून मिळणारी शाश्वत शिकवण आणि तिचे आजच्या युगातील महत्त्व

समावर्तन संस्कारातून मिळणारी शिकवण, विशेषतः तैत्तिरीय उपनिषदेतील स्नातक-धर्माचे उपदेश, हे कालातीत आहेत.² सत्यनिष्ठा, धर्माचरण, निरंतर स्वाध्याय, वडीलधाऱ्यांप्रती आदर, अतिथी सत्कार ही मूल्ये कोणत्याही काळातील समाजासाठी अत्यावश्यक आहेत. शिक्षण हे केवळ उदरनिर्वाहाचे साधन न राहता, ते चारित्र्य घडवणारे आणि सामाजिक जाणीव जागृत करणारे असावे, ही समावर्तनाची मूलभूत शिकवण आहे. स्नातक-धर्मातील तत्त्वे आजच्या जगातही व्यक्तीला संतुलित आणि अर्थपूर्ण जीवन जगण्यासाठी मार्गदर्शक ठरू शकतात. त्यामुळे, समावर्तन संस्कार हा केवळ एक प्राचीन विधी न राहता, तो एक शाश्वत जीवनदृष्टी देणारा मार्गदर्शक दीपस्तंभ आहे.