गोमुख प्रसव शांती: एक विस्तृत मार्गदर्शक
गोमुख प्रसव शांती हा एक महत्त्वपूर्ण वैदिक विधी आहे, जो ज्योतिषशास्त्रानुसार ‘दुष्टकाळात’ (अशुभ मानल्या गेलेल्या वेळी) जन्माला आलेल्या बालकांवरील नकारात्मक प्रभाव दूर करण्यासाठी केला जातो. यामध्ये विशिष्ट नक्षत्रे आणि योगांवर जन्माला आलेल्या शिशूंना होणारे संभाव्य अरिष्ट शांत करणे हा मुख्य उद्देश असतो.
गोमुख प्रसव शांती का केली जाते?
ज्योतिषशास्त्रानुसार, काही विशिष्ट नक्षत्रे, तिथी किंवा योग ‘अशुभ’ मानले जातात. या काळात जन्माला आलेल्या बालकाला किंवा त्याच्या कुटुंबाला काही अडचणी, आरोग्य समस्या किंवा इतर संकटांना सामोरे जावे लागू शकते अशी मान्यता आहे. उदा. मूळ नक्षत्रात जन्माला आलेले बालक पिता किंवा कुटुंबासाठी कष्टकारक ठरू शकते, तर आश्लेषा नक्षत्रात जन्माला आलेले बालक सासू किंवा इतर नातेवाईकांसाठी हानिकारक असू शकते.
या दोषांचे निवारण करण्यासाठी आणि सकारात्मक ऊर्जा आकर्षित करण्यासाठी गोमुख प्रसव शांती केली जाते. या विधीमध्ये गाईच्या मुखाजवळ शिशुला ठेवून काही विशिष्ट मंत्रांचे पठण केले जाते, ज्यामुळे नकारात्मक प्रभाव कमी होतात अशी श्रद्धा आहे. हा विधी नवजात बालक, त्याची आई आणि संपूर्ण कुटुंबाला संभाव्य अरिष्टांपासून संरक्षण प्रदान करून त्यांचे भविष्य सुरक्षित करण्याचा प्रयत्न करतो.
कुठल्या कुठल्या नक्षत्रांसाठी आणि योगांसाठी गोमुख प्रसव शांती केली जाते?
गोमुख प्रसव शांती ही प्रामुख्याने खालील नक्षत्र आणि योगांवर जन्माला आलेल्या बालकांसाठी केली जाते:
नक्षत्रे:
- आश्लेषा (Ashlesha): या नक्षत्राचा चौथा चरण विशेषतः ‘अशुभ’ मानला जातो, ज्यामुळे सासूला किंवा मातेला त्रास होण्याची शक्यता असते.
- ज्येष्ठा (Jyeshtha): ज्येष्ठा नक्षत्राच्या वेगवेगळ्या चरणांचा (विशेषतः पहिल्या आणि चौथ्या चरणाचा) कुटुंबातील सदस्यांवर (उदा. वडील, मोठे भाऊ) नकारात्मक प्रभाव पडू शकतो असे मानले जाते.
- मूळ (Moola): मूळ नक्षत्रातील जन्म ‘मूळ दोष’ म्हणून ओळखला जातो. विशेषतः पहिल्या चरणाचा जन्म वडिलांना किंवा कुटुंबातील इतर सदस्यांना हानिकारक ठरू शकतो.
- मघा (Magha): काही ज्योतिषीय परंपरेनुसार, मघा नक्षत्राचा जन्म देखील काही दोषांना कारणीभूत ठरू शकतो.
- अश्विनी (Ashwini): काही ठिकाणी अश्विनी नक्षत्र शुभ मानले जाते, परंतु विशिष्ट परिस्थितीत (जसे की तुमच्या उल्लेखित संदर्भानुसार) नक्षत्र शांती नसली तरी गोमुख प्रसव शांती आवश्यक मानली जाते.
- रेवती (Revati): अश्विनीप्रमाणेच, रेवती नक्षत्रासाठी नक्षत्र शांती नसली तरी गोमुख प्रसव शांती करावी असे नमूद केले आहे.
- पुष्य (Pushya): पुष्य नक्षत्र सामान्यतः शुभ मानले जाते, तरीही तुमच्या मजकुरात याचा उल्लेख गोमुख प्रसव शांतीच्या संदर्भात केला आहे.
- चित्रा (Chitra): चित्रा नक्षत्राचा उल्लेख देखील गोमुख प्रसव शांतीच्या संदर्भात केला आहे, जरी ते इतर नक्षत्रांइतके अशुभ मानले जात नाही.
योग:
- वैधृति (Vaidhriti): हा एक ‘अशुभ’ योग मानला जातो. या योगावर जन्माला आलेल्या बालकासाठी शांती करणे आवश्यक मानले जाते.
- व्यतिपात (Vyatipata): हा देखील एक ‘अशुभ’ योग आहे, ज्यावर जन्माला आलेल्या बालकासाठी शांती करण्याची शिफारस केली जाते.
याव्यतिरिक्त, ज्योतिषशास्त्रात ‘गंडांत योग’ (नक्षत्र आणि राशीच्या संधिस्थळावरील योग), ग्रहण काळ आणि काही विशिष्ट अमावस्या-पौर्णिमा यांसारख्या दुष्टकाळात जन्माला आलेल्या बालकांसाठीही शांती विधी सांगितले जातात.
गोमुख प्रसव शांती पूजा विधी (थोडक्यात):
या शांतीमध्ये नकारात्मक ऊर्जा दूर करून सकारात्मकता आणण्यासाठी अनेक टप्पे समाविष्ट आहेत:
- प्रारंभ आणि संकल्प: यजमान (मुलाचे वडील) पत्नीसह प्राङ्‌मुख बसून शांतीपाठाने सुरुवात करतात. देव आणि ब्राह्मणांना नमस्कार करून, मुलाच्या नक्षत्र-योगानुसार उद्भवलेले अरिष्ट शांत करण्याचा संकल्प उच्चारला जातो.
- प्राथमिक विधी: दिग्रक्षण (दहा दिशांचे रक्षण), कलशाराधन, गणपती पूजन आणि आचार्य वरण (पुरोहिताची निवड) हे महत्त्वपूर्ण विधी केले जातात.
- गोमुख प्रसव विधी:
- आचार्य घराबाहेर ईशान्य दिशेला शुभ्र चूर्णाने पद्म (कमळ) काढून त्यावर धान्याची रास ठेवतात.
- त्यावर सूप ठेवून त्यावर लाल वस्त्र पसरवून तीळ टाकले जातात.
- या सूपात शिशुला प्राङ्‌मुख (पूर्वेकडे तोंड करून) ठेवले जाते आणि सूपासह शिशुला दोऱ्याने गुंडाळले जाते.
- शिशूच्या जवळ गायीचे मुख आणून प्रसव झाल्याचे भावनिक चित्रण केले जाते. यावेळी काही विशिष्ट मंत्रांचे पठण केले जाते, ज्यात प्रजनन शक्ती आणि संततीचे रक्षण करण्याची प्रार्थना असते.
- यानंतर गायीच्या सर्व अंगांना किंवा डाव्या अंगाला स्पर्श करून गवामंगेषु तिष्ठन्ति सुवनानि चतुर्दश.. हा मंत्र म्हटला जातो, जो गाईच्या पावित्र्याचा आणि तिच्यातील चौदा भुवनांच्या अस्तित्वाचा उल्लेख करतो.
- आचार्य शिशुला आईकडे देतात आणि आई पित्याकडे देते. पिता वस्त्र बाजूला करून मुलाचे मुख पाहतो.
- अभिषेचन व मूर्धान जिघ्रण: आचार्य पंचगव्याने आणि काही मंत्रांनी (उदा. ॐ आपोहिष्ठा, ॐ योवः, ॐ तस्मा, अपवित्रः पवित्रोबा) शिशुला अभिषेक करतात. यानंतर पिता शिशुचे मस्तक हुंगतो आणि अंगादंगात्संभवसि हृदयादधि जायसे.. हा मंत्र म्हणतो, जो मुलाला स्वतःचाच अंश आणि शतायुषी होण्याचा आशीर्वाद देतो.
- पुण्याहवाचन आणि दाने: ब्राह्मणांकडून पुण्याहवाचन (शुभ दिवसाची घोषणा) करवून घेतली जाते. आचार्यला गाय किंवा गायीच्या बदल्यात धन दान केले जाते.
- नवग्रह पूजन आणि प्रधान होम:
- अग्नीची स्थापना करून केवळ सूर्य इत्यादी नवग्रहांचे स्थापन व पूजन केले जाते.
- अग्नीच्या ईशान्येस एका पीठावर शुभ्र वस्त्र पसरवून तांदळाने अष्टदल कमळ काढून त्यावर कलशाची स्थापना केली जाते. या कलशात पंचगव्य, तीळ आणि क्षीरद्रुमकषाय मिसळले जाते.
- वस्त्राने वेढलेल्या कलशावर विष्णू, वरुण आणि यक्ष्मघ्न या तीन प्रधान देवतांच्या मूर्तींची स्थापना करून त्यांचे पूजन केले जाते.
- यजमान द्रव्यत्याग करून प्रधान देवतांना (विष्णू, वरुण, यक्ष्मघ्न) मिश्रित दही, मध आणि तुपाने होम करतो. नवग्रहांना देखील याच मिश्रणाने आहुती दिल्या जातात.
- स्विष्टकृत् होम आणि इतर समाप्ती विधी केले जातात.
- विसर्जन: शेवटी, देवतांचे आणि अग्नीचे विसर्जन केले जाते.
प्रधान देवता आणि त्यांचे मंत्रांचे अर्थ:
गोमुख प्रसव शांतीमधील प्रधान देवता या विष्णू (Vishnu), वरुण (Varuna) आणि यक्ष्मघ्न (Yakshmaghna) आहेत. त्यांच्यासोबत नवग्रहांचेही पूजन केले जाते.
- विष्णू:
- महत्त्व: भगवान विष्णू हे विश्वाचे पालनकर्ते आहेत आणि ते जन्मापासून जीवनाचे रक्षण करतात. त्यांच्या पूजनाने शिशुला दीर्घायुष्य, आरोग्य आणि जीवनात स्थिरता लाभते अशी श्रद्धा आहे. त्यांच्या कृपेने सर्व अडथळे दूर होतात आणि शिशुचे भविष्य सुरक्षित राहते.
- मंत्र: तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः । दिवीव चक्षुराततम् ॥
- अर्थ: “ते विष्णूचे परम पवित्र स्थान (पद) ज्ञानी लोक नेहमी पाहतात, जसे आकाशात सर्वत्र पसरलेले डोळे (सूर्य) दिसतात.” हा मंत्र भगवान विष्णूच्या सर्वव्यापी आणि परमपदाचे वर्णन करतो. त्यांच्या या मंत्राचा उच्चार करून शिशुच्या जीवनात परम कल्याण आणि संरक्षण मागितले जाते.
- वरुण:
- महत्त्व: वरुण हे जल आणि समुद्राचे देवता असून पवित्रता आणि शुद्धतेचे प्रतीक आहेत. त्यांच्या पूजनाने शिशुचे शरीर आणि मन शुद्ध होते, त्याला नकारात्मक प्रभावापासून मुक्ती मिळते आणि आरोग्य प्राप्त होते. जलोत्पन्न दोषांचे शमन वरुणदेवाच्या पूजनाने होते.
- मंत्र: तच्वायामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भिः । अहेळमानो वरुणो मेध्यबोधुरूश समान आयुः प्रमोषीः ॥
- अर्थ: “ब्रह्माच्या वंदनेसह मी तुमच्याकडे (वरुणाकडे) येतो, यजमान हविर्द्रव्यांनी त्यांची इच्छा व्यक्त करतो. हे वरुणदेवा, आमच्यावर क्रोधित न होता, आमच्या आयुष्याचा नाश करू नका आणि आम्हाला दीर्घायुष्य प्रदान करा.” हा मंत्र वरुणदेवाकडे शांती आणि आरोग्याची प्रार्थना करतो.
- यक्ष्मघ्न:
- महत्त्व: ‘यक्ष्म’ म्हणजे रोग किंवा व्याधी. यक्ष्मघ्न देवता रोगांचा आणि व्याधींचा नाश करणारे आहेत. जन्मामुळे किंवा नक्षत्राच्या दोषांमुळे बालकाला होणाऱ्या संभाव्य रोगांपासून संरक्षण मिळावे यासाठी यक्ष्मघ्न देवतांची पूजा केली जाते. त्यांच्या कृपेने शिशु निरोगी राहते.
- मंत्र: अक्षीभ्यां ते नासिकाभ्यां कर्णाभ्यां श्मश्रुभ्यो यशो बलं दधे ॥ (हा मंत्र शरीराच्या अवयवांमध्ये बल आणि यश देण्याची प्रार्थना करतो.) तसेच, नाशयित्रीब्लास स्याज्ञैसऽउपचितांमास। अर्थो स॒तस्य॒ यक्ष्माणाम्पाकारो सिनार्शनी ॥ (हा मंत्र यक्ष्मा म्हणजेच रोगांचा नाश करणारा आहे.)
- अर्थ: या मंत्रांचा उद्देश बालकाला जन्मापासूनच कोणताही शारीरिक दोष किंवा रोगापासून संरक्षण प्रदान करणे हा आहे. यक्ष्मघ्न देवतांच्या पूजनाने शिशु निरोगी राहते आणि कोणत्याही व्याधींपासून सुरक्षित राहते.
या तीन प्रधान देवतांचे पूजन करून, नवजात बालकाला जन्मवेळेच्या दोषांमुळे होणाऱ्या शारीरिक, मानसिक आणि इतर संकटांपासून संरक्षण देण्याची प्रार्थना केली जाते. कोणत्याही शांती विधी करण्यापूर्वी, योग्य आणि अनुभवी ज्योतिषज्ञाचा सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून विशिष्ट जन्माच्या कुंडलीनुसार योग्य ते विधी ठरवता येतील.
