वैधृति शांतीप्रयोग: एक विस्तृत मार्गदर्शक
वैधृति शांती हा एक महत्त्वपूर्ण वैदिक विधी आहे जो वैधृति योग आणि इतर ‘दुष्टकाळांत’ (अशुभ वेळेत) जन्माला आलेल्या बालकांवरील नकारात्मक प्रभाव दूर करण्यासाठी केला जातो. या योगामध्ये जन्माला येणाऱ्या बालकाला किंवा त्याच्या कुटुंबाला काही संभाव्य अरिष्टांना सामोरे जावे लागण्याची शक्यता असते. हे दोष शांत करणे, सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त करणे आणि बालकाला सुरक्षित भविष्य प्रदान करणे हा या शांतीचा मुख्य उद्देश असतो.
वैधृति शांती का केली जाते?
ज्योतिषशास्त्रानुसार, वैधृति योग हा ‘अशुभ’ योगांपैकी एक मानला जातो. या योगावर जन्माला आलेल्या बालकासाठी काही अडचणी, आरोग्य समस्या किंवा जीवनात अस्थिरता येण्याची शक्यता असते अशी मान्यता आहे. ‘वैधृति’ या शब्दाचा अर्थ ‘धारण करणारा नाही’ किंवा ‘अस्थिरता’ असा होतो, त्यामुळे या योगात जन्माला आलेल्या व्यक्तीला जीवनात विविध अडथळ्यांना सामोरे जावे लागू शकते.
- संक्रांती वैधृति योग: जर संक्रांतीच्या दिवशी वैधृति योग असेल, तर त्याचा प्रभाव अधिक तीव्र मानला जातो आणि अशा परिस्थितीत वैधृति शांती करणे अत्यंत आवश्यक मानले जाते.
या संभाव्य नकारात्मक परिणामांचे निवारण करण्यासाठी आणि बालकाला व त्याच्या कुटुंबाला आरोग्य, स्थिरता, समृद्धी आणि संरक्षण प्रदान करण्यासाठी वैधृति शांती केली जाते.
वैधृति शांती पूजा विधी (थोडक्यात):
वैधृति शांती विधी हा अत्यंत विस्तृत आणि पद्धतशीर असतो, ज्यात अनेक देवतांचे आवाहन आणि होम केले जातात.
- प्रारंभ आणि संकल्प:
- प्रथम गोमुख प्रसव शांती केली जाते, कारण ती अनेक दुष्टकाळात होणाऱ्या जन्मांसाठी मूलभूत शांती मानली जाते.
- त्यानंतर यजमान (बालकाचे वडील) पत्नीसह पूर्वेकडे तोंड करून बसतात.
- आचमन, प्राणायाम आणि शांतीपाठाने सुरुवात केली जाते.
- संकल्पामध्ये बालकाच्या वैधृति योगातील जन्मामुळे सूचित झालेले सर्व अरिष्ट (अशुभ) दूर करून परमेश्वराची प्रीती संपादन करण्याचा उद्देश स्पष्ट केला जातो.
- प्राथमिक विधी:
- संकल्पानंतर दिग्रक्षण (दहा दिशांचे रक्षण), कलशाराधन, गणपती पूजन आणि आचार्य वरण (पुरोहिताची निवड) हे महत्त्वपूर्ण विधी केले जातात. त्यानंतर अग्नीची स्थापना केली जाते.
- प्रधान देवता स्थापना व पूजन:
- आसनाची मांडणी: स्थंडिलाच्या (यज्ञवेदी) पूर्वेकडील पीठावर शुभ्र वस्त्र पसरवून त्यावर तांदूळ आणि तिळाचे राशी (ढेग) तयार केले जातात, त्यावर वस्त्रे पसरवली जातात.
- अष्टदल आणि कलश: त्यावर पाच रंगांच्या तांदळाने अष्टदल कमळ काढले जाते. याच्या मध्यभागी ‘महीद्यौः’ इत्यादी मंत्रांनी पूर्णपात्र (पाण्याने भरलेला कलश) स्थापित केला जातो.
- प्रधान देवतांचे आवाहन: कलशावर अधिदेवता, प्रत्यधिदेवता आणि प्रधान देवतांच्या मूर्तींची अग्नी-उत्तारणपूर्वक प्राणप्रतिष्ठा केली जाते:
- मध्ये रुद्र: त्र्यंबकं यजामहे सुगंधिं पुष्टि वर्धनं… या मंत्राने रुद्र देवाची स्थापना व आवाहन केले जाते.
- दक्षिणेला सूर्य: ॐ आकृष्णेन रजसा वर्तमानो… या मंत्राने सूर्य देवाची स्थापना व आवाहन केले जाते.
- उत्तरेला सोम (चंद्र): इमं देवा असपत्नं सुवध्यं… किंवा आप्यायस्व समेतु ते… या मंत्राने सोम (चंद्र) देवाची स्थापना व आवाहन केले जाते.
- षोडशोपचार पूजन: रुद्राद्यावाहितदेवेभ्यो नमः या मंत्राने स्थापन केलेल्या सर्व देवतांचे षोडशोपचार पूजन केले जाते.
- मंत्रजप: उपस्थित ब्राह्मण मूर्ती आणि कलशाला स्पर्श करून रुद्रसूक्त, अप्रतिरथ सूक्त, इंदुसूक्त आणि त्र्यंबक मंत्रांचे जप करतात.
- नवग्रह स्थापना: यानंतर ईशान्य दिशेला नवग्रह मंडळाची स्थापना करून त्यांचे पूजन केले जाते.
- होम विधी:
- कुश कंडिका, पात्रासादन इत्यादी विधी करून ग्रहहोम केला जातो.
- प्रधान होम: प्रधान देवतेला होम केला जातो:
- रुद्राला: समिधा, तूप आणि चरु या द्रव्यांनी १००० किंवा १०८ आहुती दिल्या जातात.
- सूर्य आणि सोमाला: याच द्रव्यांनी प्रत्येकी २८ आहुती दिल्या जातात.
- तिळांनी होम: त्र्यंबक मंत्राने १०८ तिळाच्या आहुती दिल्या जातात.
- पूजा, स्विष्टकृत् होम, नवाहुती, बलिदान आणि पूर्णाहुती हे विधी पार पाडले जातात.
- अभिषेक आणि दान:
- सर्व विधी झाल्यावर अभिषेक केला जातो. यात सर्व कलशांमधील पवित्र जल घेऊन आचार्य आणि इतर ब्राह्मण वारुण मंत्रांनी (उदा. ‘योऽसौ वैज्रः’, ‘सुरास्त्वा’) बालक आणि सपत्नीक यजमानाला अभिषेक करतात.
- अभिषेक झाल्यावर स्नान करून आज्यावलोकन, तीळ इत्यादी दान केले जाते.
- ब्राह्मणांना दक्षिणा देऊन त्यांचे आशीर्वाद घेतले जातात.
- देवतांचे विसर्जन करून ब्राह्मणांना भोजन दिले जाते आणि नंतर यजमान स्वतः भोजन करतो.
प्रधान देवता आणि त्यांचे मंत्रांचे अर्थ:
वैधृति शांतीतील प्रधान देवता या रुद्र (शिवाचे एक रूप), सूर्य आणि सोम (चंद्र) आहेत. यांच्यासोबत नवग्रहांचेही पूजन केले जाते.
- रुद्र (शिव):
- महत्त्व: रुद्र हे विनाशक आणि पुनर्निर्माता दोन्ही आहेत. ते वाईट शक्तींचा नाश करतात आणि रोगांपासून संरक्षण देतात. त्यांच्या पूजनाने वैधृति योगामुळे होणारे सर्व अनिष्ट दूर होतात, आरोग्य लाभते आणि बालकाला शक्ती व दीर्घायुष्य मिळते.
- मंत्र: ॐ त्र्यंबकं यजामहे सुगंधिं पुष्टि वर्धनं । उर्वारुकमिव बंधनान्मृत्योर्मुक्षीय माऽमृतात् ॥
- अर्थ: “आम्ही त्र्यंबक (तीन डोळे असलेल्या शिवाचे रूप) देवाची पूजा करतो, जे सुगंधित आहेत आणि पोषण वाढवणारे आहेत. काकडी जशी वेलीपासून सहजपणे वेगळी होते, त्याचप्रमाणे आम्हाला मृत्यूच्या बंधनांपासून मुक्त करा, परंतु अमरत्वापासून (मोक्षापासून) नाही.” हा मंत्र भगवान शिवाकडे दीर्घायुष्य, आरोग्य आणि मृत्यूच्या भीतीपासून मुक्तीची प्रार्थना करतो. वैधृति योगामुळे येणाऱ्या कोणत्याही मोठ्या संकटापासून शिशुचे रक्षण करण्याची प्रार्थना या मंत्राद्वारे केली जाते.
- सूर्य:
- महत्त्व: सूर्य हा जीवनाचा दाता, ऊर्जा आणि प्रकाशाचे प्रतीक आहे. तो आरोग्य, तेज आणि सकारात्मकतेचा स्रोत आहे. वैधृति योगामुळे येणारी कोणतीही अंधारमयता किंवा नकारात्मकता दूर करण्यासाठी सूर्याची पूजा केली जाते. त्याच्या कृपेने शिशुला उत्तम आरोग्य, दृष्टी आणि उज्ज्वल भविष्य लाभते.
- मंत्र: ॐ आकृष्णेन रजसा वर्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्त्यं च । हिरण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन् ॥
- अर्थ: “काळोखातून (धुळीतून) उगवणारा, अमृतत्व आणि मर्त्यत्व (जीवन आणि मृत्यू) दोन्ही स्थापित करणारा, सुवर्णरथावर आरूढ होऊन देव सविता (सूर्य) सर्व भुवनांचे निरीक्षण करत येतो.” हा मंत्र सूर्याच्या सर्वव्यापी शक्तीचे आणि जीवनाचे नियमन करण्याच्या क्षमतेचे वर्णन करतो. वैधृति योगामुळे येणारी कोणतीही अस्थिरता किंवा अंधार दूर करून जीवनात प्रकाश आणि स्थिरता आणण्याची प्रार्थना या मंत्राद्वारे केली जाते.
- सोम (चंद्र):
- महत्त्व: सोम अर्थात चंद्र हा मन, शांती, शीतलता, आणि पोषण यांचा कारक आहे. तो वनस्पतींचा स्वामी असून जीवनाला पोषण देतो. वैधृति योगामुळे येऊ शकणाऱ्या मानसिक अस्थिरता, भावनात्मक समस्या किंवा शारीरिक दुर्बळता दूर करण्यासाठी चंद्राची पूजा केली जाते. त्याच्या कृपेने शिशुला मानसिक शांती, चांगली वाढ आणि निरोगी आयुष्य मिळते.
- मंत्र: इमं देवा असपत्नं सुवध्यं महते क्षत्राय महते ज्येष्ठ्याय महते जानराज्यायेन्द्रस्येन्द्रियाय । इमममुष्य पुत्रममुष्यै पुत्रं स एष वोमी राजा सोमोऽस्माकं ब्राह्मणानां राजा ॥
- अर्थ: “देवांनी याला (राज्याला) शत्रुरहित, महान क्षत्रियासाठी, महान ज्येष्ठत्वासाठी, महान प्रजासत्ताकासाठी, इंद्राच्या इंद्रियासाठी योग्य केले आहे. हा अमुक मुलाचा आणि अमुक मुलीचा पुत्र आहे, हा आमचा राजा सोम आहे, हा ब्राह्मणांचा राजा आहे.” (टीप: हा मंत्र राज्याभिषेकासारख्या संदर्भात वापरला जातो, परंतु चंद्रासाठी ‘आप्यायस्व समेतु ते’ हा मंत्र अधिक प्रचलित आहे. तुमच्या मजकुरातील संदर्भानुसार हा मंत्र दिला आहे.) याचा मुख्य उद्देश चंद्राची कृपादृष्टी प्राप्त करून शांती, पोषण आणि मानसिक स्थिरता प्राप्त करणे हा असतो.
या प्रधान देवतांचे पूजन करून, नवजात बालकाला वैधृति योगामुळे होणाऱ्या सर्व प्रकारच्या शारीरिक, मानसिक आणि इतर संकटांपासून संरक्षण देण्याची प्रार्थना केली जाते.
