पंचायतन याग:

पंचायतन याग:

प्रस्तावना: पंचायतन याग – संकल्पना आणि महत्त्व

पंचायतन उपासना पद्धतीची ओळख

पंचायतन, अर्थात पाच देवतांचा समूह – गणपती, देवी (शक्ती), शिव, विष्णू आणि सूर्य – ही हिंदू धर्मातील एक वैशिष्ट्यपूर्ण उपासना पद्धती आहे. या पद्धतीचा उगम आणि विकास विविध धार्मिक संप्रदायांमध्ये समन्वय साधण्याच्या उदात्त हेतूतून झाला. असे मानले जाते की, आद्य शंकराचार्यांनी समाजातील विविध उपास्य देवतांना मानणाऱ्या अनुयायांमधील मतभेद आणि द्वेष कमी करण्यासाठी पंचायतन पूजेची संकल्पना जाणीवपूर्वक रूढ केली.1 तथापि, उपलब्ध पुरातत्त्वीय आणि शास्त्रीय पुरावे असे दर्शवतात की, ही उपासना पद्धत आद्य शंकराचार्यांच्या काळापूर्वीपासूनच अस्तित्वात होती.2 या पद्धतीनुसार, उपासक आपल्या इष्ट देवतेला मध्यभागी प्रधान स्थान देऊन, तिच्या भोवती इतर चार देवतांची स्थापना करून पूजन करतो. यामुळे, विविध देवतांच्या उपासकांमध्ये सलोखा आणि परस्पर आदर टिकून राहण्यास साहाय्य होते. ही पद्धत केवळ वैयक्तिक साधनेपुरती मर्यादित न राहता, व्यापक सामाजिक आणि धार्मिक ऐक्याचे प्रतीक बनली.

पंचायतन पूजा आणि पंचायतन याग (हवन/होम) यांतील भेद

पंचायतन उपासनेचे दोन प्रमुख प्रकार आढळतात: पूजा आणि याग.

• पूजा: या प्रकारात मूर्ती, चित्रे किंवा प्रतीकांच्या माध्यमातून देवतेची उपासना केली जाते. यामध्ये सामान्यतः पंचोपचार (गंध, पुष्प, धूप, दीप, नैवेद्य) किंवा षोडशोपचार (सोळा उपचारांनी युक्त) पूजाविधींचा समावेश असतो. मध्ययुगीन काळापासून, अनेक ठिकाणी देवयज्ञाऐवजी (होम) देवपूजेला (मूर्तीपूजा) अधिक प्राधान्य मिळू लागले, असे दिसून येते.⁴
• याग/हवन/होम: हा प्रकार अग्नी-केंद्रित असतो. “देवानां होमः देवयज्ञः” या शास्त्रवचनानुसार, देवतांना उद्देशून पवित्र अग्नीमध्ये विशिष्ट मंत्रांच्या उच्चारांसह विविध वस्तूंची (जसे की समिधा, तूप, तीळ, जवस, धान्य इत्यादी) आहुती दिली जाते, तेव्हा त्याला देवयज्ञ किंवा होम असे म्हणतात.⁴ प्रत्येक आहुतीच्या शेवटी ‘स्वाहा’ या शब्दाचा उच्चार केला जातो. या अहवालाचा मुख्य भर पंचायतन देवतांसाठी केल्या जाणाऱ्या याच यज्ञप्रक्रियेवर आहे.

पूजा आणि यज्ञ यांतील मूलभूत फरक समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. यज्ञात अग्नी हे देवतांपर्यंत हवि (आहुती) पोहोचवणारे प्रमुख माध्यम मानले जाते. अग्नीमध्ये अर्पण केलेल्या वस्तूंचे केवळ भौतिक रूपांतरण होत नाही, तर त्यांचे सूक्ष्म स्तरावर ऊर्जेत रूपांतरण होऊन ते देवतांपर्यंत पोहोचतात, अशी श्रद्धा आहे. होमात अर्पण केलेल्या वस्तूंचा भौतिक भाग अग्नीत समर्पित होतो, तर त्यातील ऊर्जा घटक वातावरणात मिसळून देवतांच्या मनोमय कोशासाठी अन्न बनतो, असे मानले जाते.⁵ याउलट, पूजेमध्ये अर्पण केलेल्या वस्तू (नैवेद्य) नंतर प्रसाद म्हणून ग्रहण केल्या जातात. यज्ञातील ही सूक्ष्म प्रक्रिया त्याला पूजेपेक्षा वेगळे आणि विशेष महत्त्व प्रदान करते.

पंचदेवता: गणपती, देवी, महादेव, विष्णू, सूर्य – यांचे स्वरूप

पंचायतन पद्धतीत समाविष्ट असलेल्या पाच देवतांचे स्वरूप आणि महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:

• गणपती: गणपती हे प्रथमपूज्य आणि विघ्नहर्ता देव आहेत. कोणत्याही शुभ कार्याची सुरुवात त्यांच्या पूजनाने केली जाते.⁶
• देवी (शक्ती/दुर्गा): देवी या आदिशक्ती, जगत्जननी आणि मातृस्वरूपा मानल्या जातात. त्या सृष्टीतील सर्व शक्तींचे मूळ स्रोत आहेत.⁶
• महादेव (शिव): शिव हे आदिदेव, कल्याणकारी आणि आवश्यकतेनुसार संहारक रूप धारण करणारे देव आहेत. ते ज्ञान, वैराग्य आणि मोक्षाचे प्रतीक आहेत.⁶
• विष्णू: विष्णू हे सृष्टीचे पालक, संरक्षणकर्ते आणि धर्मसंस्थापक मानले जातात. ते जगाचे संतुलन राखण्यासाठी विविध अवतार धारण करतात.⁶
• सूर्य: सूर्य हे प्रत्यक्ष दिसणारे देव, प्रकाशदाता, ऊर्जा आणि आरोग्याचे स्रोत आहेत. ते सर्व जीवांना जीवनशक्ती प्रदान करतात.⁶

स्मार्त परंपरेनुसार, या पाच देवता एकाच सगुण ब्रह्माची विविध रूपे मानल्या जातात. त्यांच्या उपासनेद्वारे साधक हळूहळू निर्गुण ब्रह्माच्या (अंतिम सत्य) जाणिवेकडे प्रगती करतो.⁷ या पाच देवतांच्या माध्यमातून, हिंदू धर्मातील प्रमुख उपासना पंथ – गाणपत्य (गणेश), शाक्त (देवी), शैव (शिव), वैष्णव (विष्णू) आणि सौर (सूर्य) – एकत्र येतात, ज्यामुळे एक व्यापक आणि समन्वित उपासना पद्धती निर्माण होते.

या प्रस्तावनेतून हे स्पष्ट होते की, पंचायतन पद्धतीचा मुख्य उद्देश केवळ वैयक्तिक उपासना नसून, हिंदू धर्मातील विविध पंथांमध्ये समन्वय साधणे हा आहे. आद्य शंकराचार्यांनी “विभिन्न उपास्य देवांना मानीत असलेल्या उपासकांमध्ये असलेले द्वेष कमी करण्यासाठी” पंचायतन पूजेची सुरुवात केल्याचा उल्लेख ¹ आणि ही पद्धत “विभिन्न सांप्रदायिक विभागांना एकत्र आणते” ³ हे विधान या समन्वयाच्या भूमिकेला अधोरेखित करते. दुसरे म्हणजे, ‘याग’ आणि ‘पूजा’ यातील मूलभूत फरक वापरकर्त्याच्या प्रश्नाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण त्यांचा भर ‘यज्ञाच्या विधींवर’ आहे. यज्ञात अग्नी हे देवतांपर्यंत हवि पोहोचवणारे माध्यम आहे आणि त्यात अर्पणांचे सूक्ष्म स्तरावर रूपांतरण होते, हा फरक यज्ञाच्या विधींचे स्वरूप आणि महत्त्व स्पष्ट करतो.⁴

पंचायतन यागाचा ऐतिहासिक आणि शास्त्रीय आधार

उगम आणि विकास: आद्य शंकराचार्यांपूर्वीचे संदर्भ आणि पुराणांतील उल्लेख

पंचायतन उपासना पद्धतीचा इतिहास अत्यंत प्राचीन आहे. प्रस्तावनेत नमूद केल्याप्रमाणे, जरी आद्य शंकराचार्यांनी या पद्धतीला विशेष प्रसिद्धी दिली असली, तरी पुरातत्त्वीय आणि वाङ्मयीन पुरावे तिच्या प्राचीनत्वाला पुष्टी देतात, ही प्रथा शंकराचार्यांच्या जन्माच्या खूप आधीपासूनच प्रचलित असल्याचे दर्शवतात.2 अनेक पुराणे आणि आगम ग्रंथांमध्ये पंचायतन उपासनेची शिफारस केलेली आढळते, ज्यामुळे तिचा उगम शंकराचार्यांपूर्वीचा असल्याचे मानले जाते.3

विविध पुराणांमध्ये पंचायतन पूजेचे स्पष्ट उल्लेख सापडतात, जे तिच्या प्राचीनत्वाला पुष्टी देतात.⁷ उदाहरणार्थ, पद्मपुराणात पंचायतन देवतांच्या पूजेचे महत्त्व वर्णिलेले आहे. विशेषतः, देवी-भागवत पुराणातील (स्कंध ११, अध्याय १७, श्लोक ३४-३६) एक संदर्भ पंचायतन यागाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या उल्लेखात, सकाळच्या संध्येनंतर आणि गायत्री मंत्राच्या जपानंतर अग्निहोत्र होम (यज्ञ) पूर्ण झाल्यावर शिव, शिवा (देवी), गणेश, सूर्य आणि विष्णू या पाच देवतांची पूजा करण्याचा विधी सांगितला आहे. इतकेच नव्हे, तर या देवतांच्या स्थापनेचा विशिष्ट क्रमही (देवी मध्यभागी, विष्णू ईशान्येस, शिव आग्नेयेस, गणेश नैऋत्येस आणि सूर्य वायव्येस) दिला आहे.⁷ हा उल्लेख थेट पंचायतन यागाच्या संकल्पनेशी आणि प्रक्रियेशी जुळतो आणि यज्ञाच्या स्वरूपाला शास्त्रीय आधार प्रदान करतो. या माहितीमुळे पंचायतन पद्धतीला केवळ एका व्यक्तीने सुरू केलेली उपासना न मानता, विविध धर्मग्रंथांमध्ये तिची मुळे खोलवर रुजलेली असल्याचे स्पष्ट होते.

आद्य शंकराचार्यांची भूमिका आणि पंचायतन पद्धतीचा प्रसार

आद्य शंकराचार्यांनी त्यांच्या काळात प्रचलित असलेल्या विविध धार्मिक संप्रदायांमधील मतभेद आणि संघर्ष कमी करून एक व्यापक समन्वय साधण्याचा प्रयत्न केला. या प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून त्यांनी पंचायतन पूजा पद्धतीला विशेष प्रोत्साहन दिले.1 त्यांचा मुख्य उद्देश विविध देवतांच्या उपासकांमधील द्वेषभावना कमी करणे 1 आणि अद्वैत वेदांताच्या सिद्धांतानुसार सर्व देवतांमध्ये एकच परब्रह्म तत्त्व विराजमान आहे, ही दृष्टी उपासकांमध्ये विकसित करणे हा होता.9

शंकराचार्यांनी पंचायतन पद्धतीची ‘निर्मिती’ केली नसली तरी, त्यांनी तिचे ‘पुनरुज्जीवन’, ‘प्रसार’ आणि तिला ‘दार्शनिक सुसूत्रता’ प्राप्त करून दिली, असे मानणे अधिक योग्य ठरेल. त्यांनी या उपासना पद्धतीला अद्वैत वेदांताच्या तात्त्विक चौकटीत बसवून तिला अधिक व्यापक स्वीकार्यता आणि प्रतिष्ठा मिळवून दिली. शैव, वैष्णव, शाक्त, सौर आणि गाणपत्य या प्रमुख पाच संप्रदायांना एकत्र आणून, त्यांच्यातील सलोखा वाढवण्याचा हा एक प्रभावी मार्ग होता.³ शंकराचार्यांनी या पद्धतीचा इतका प्रभावीपणे पुरस्कार केला की, कालांतराने काही लोक त्यांनाच या पद्धतीचे निर्माते मानू लागले, असेही एक मत प्रचलित आहे.³

आगम आणि स्मृती ग्रंथांतील संदर्भ

आगम आणि स्मृती ग्रंथ हे पंचायतन यागाच्या विधी आणि प्रक्रियेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आधारस्तंभ आहेत. धर्मसूत्रांमध्ये, प्रस्तावनेत ‘देवयज्ञ’ म्हणून वर्णन केल्याप्रमाणे, देवतांना उद्देशून अग्नीत होम करणे अभिप्रेत आहे.4 स्मृती ग्रंथ सांगतात की, जरी देवपूजा (मूर्तीपूजा) केली जात असली, तरी गृहस्थाश्रमी व्यक्तीने वैश्वदेव होम (जो पंचमहायज्ञांपैकी एक असून अग्नीत केला जातो) अवश्य करावा.4

आगम ग्रंथ हे मंदिर निर्माण, मूर्ती प्रतिष्ठापना, पूजाविधी आणि विविध धार्मिक अनुष्ठानांसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे प्रदान करतात.¹⁰ हे ग्रंथ देवांकडून ऋषींपर्यंत प्रकट झालेले ज्ञान मानले जातात आणि ते वेदांना पूरक भूमिका बजावतात. पंचायतन उपासना अनेक पुराणे आणि आगम ग्रंथांमध्ये शिफारस केलेली आहे.³ देवी-भागवत पुराणातील (वर नमूद केलेला) संदर्भ, जिथे विशिष्ट देवतांची मांडणी आणि होम यांचा विधी सांगितला आहे, तो आगम किंवा तत्सम प्राचीन ग्रंथांतील परंपरेशी सुसंगत वाटतो.⁷ आगम शास्त्रांमध्ये यज्ञाच्या प्रत्येक पैलूचे, जसे की कुंड रचना, देवता आवाहन, मंत्रोच्चार आणि आहुती, यांचे सविस्तर वर्णन आढळते. त्यामुळे, पंचायतन यागाची प्रक्रिया निश्चित करताना या ग्रंथांमधील निर्देशांचा आधार घेणे अत्यंत आवश्यक ठरते.

या विवेचनातून दोन प्रमुख निष्कर्ष निघतात. पहिले, पंचायतन ही एक प्राचीन संकल्पना असून, तिला आद्य शंकराचार्यांनी व्यापक स्वरूप आणि दार्शनिक आधार दिला. विविध पुरावे ² हे दर्शवतात की ही पद्धत शंकराचार्यांपूर्वी अस्तित्वात होती, तर शंकराचार्यांनी समाजात सलोखा निर्माण करण्यासाठी आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी या पद्धतीचा पुरस्कार केला.¹ त्यामुळे, ते प्रवर्तक होते, निर्माते नव्हते. दुसरे म्हणजे, देवी-भागवत पुराणातील संदर्भ ⁷ पंचायतन संकल्पनेचा थेट ‘यज्ञ’ किंवा ‘होम’ शी संबंध जोडतो. “अग्निहोत्र होमानंतर” पाच देवतांच्या (शिव, शिवा, गणेश, सूर्य, विष्णू) पूजेचा आणि त्यांच्या विशिष्ट मांडणीचा उल्लेख, हा पंचायतन यागाच्या संकल्पनेला पुष्टी देतो आणि यज्ञाच्या प्रक्रियेसाठी एक महत्त्वाचा शास्त्रीय आधार पुरवतो, जो वापरकर्त्याच्या प्रश्नाच्या केंद्रस्थानी आहे.

यज्ञाची सामान्य विधी-तत्त्वे

अग्नीचे महत्त्व: दिव्य दूत

वैदिक परंपरेत अग्नीला अत्यंत पवित्र आणि महत्त्वपूर्ण स्थान दिले आहे. अग्नी हा केवळ एक भौतिक घटक नसून, तो देव आणि मानव यांच्यातील दिव्य दूत मानला जातो. यज्ञप्रक्रियेत अग्नीची भूमिका मध्यवर्ती असते. शास्त्रानुसार, अग्नी देवता हे यज्ञांचे अधिपती आहेत आणि यज्ञांमध्ये अग्नीकुंडात आहुती समर्पित करूनच देवतांना प्रसन्न केले जाते.12 अग्नीला शुद्धतेचे प्रतीक मानले जाते; त्याच्या ज्वाला नकारात्मक ऊर्जा आणि अशुद्धीचा नाश करून सकारात्मक ऊर्जेचा संचार करतात, अशी मान्यता आहे. “यदग्नौ हूयते स देवयज्ञः” अर्थात, जे काही अग्नीत हवन केले जाते, तोच देवयज्ञ होय, हे वचन यज्ञातील अग्नीचे महत्त्व अधोरेखित करते.13 यज्ञवेदीतील प्रज्वलित अग्नी हा द्युलोकाचे (स्वर्गाचे) मस्तक आणि पृथ्वीचा स्वामी आहे, असेही म्हटले जाते.

यज्ञाच्या माध्यमातून अर्पण केलेल्या आहुती अग्नीदेव थेट संबंधित देवतांपर्यंत पोहोचवतात, अशी श्रद्धा आहे.¹⁴ अग्नी हा साक्षीभूत असून, यज्ञातील सर्व क्रिया त्याच्या साक्षीनेच पार पडतात. तो केवळ हविष्यवाहकच नाही, तर तो शुद्ध करणारा आणि तेज प्रदान करणाराही आहे. त्यामुळे, यज्ञाची संपूर्ण प्रक्रिया अग्नीच्या आवाहन, स्थापन, पूजन आणि त्याला समर्पित केल्या जाणाऱ्या आहुतींभोवती गुंफलेली असते.

यज्ञाचे सामान्य घटक: संकल्प, अग्नी स्थापन, आवाहन, प्राणप्रतिष्ठा

कोणत्याही वैदिक यज्ञाची सुरुवात काही मूलभूत आणि अनिवार्य विधींनी होते, जे यज्ञाचा पाया रचतात:

• संकल्प: संकल्प म्हणजे यज्ञाच्या आरंभी केला जाणारा दृढ निश्चय. यामध्ये यजमान यज्ञाचा उद्देश (उदा. लोकमंगल, विशिष्ट कामनापूर्ती), कोणत्या देवतेला/देवतांना यज्ञ समर्पित आहे, आणि अपेक्षित फलश्रुती यांचा स्पष्ट उच्चार करतो.¹⁵ संकल्पामुळे यज्ञाला एक निश्चित दिशा आणि पावित्र्य प्राप्त होते.
• आवाहन: आवाहन म्हणजे मंत्रशक्तीच्या साहाय्याने यज्ञासाठी इष्ट देवतांना यज्ञस्थळी उपस्थित राहण्यासाठी विनम्र प्रार्थना करणे. “आवाहन (calling / invoking) of Devata” या प्रक्रियेमुळे देवतांची सूक्ष्म उपस्थिती यज्ञात अनुभवली जाते, अशी श्रद्धा आहे. नवग्रह होमात नवग्रहांना आमंत्रित करण्याचा उल्लेख आढळतो.
• प्राणप्रतिष्ठा: प्राणप्रतिष्ठा म्हणजे मूर्तीमध्ये किंवा यज्ञाच्या संदर्भात देवतेच्या चैतन्याची स्थापना करणे. यज्ञाच्या संदर्भात, आवाहन केलेल्या देवतेमध्ये अधिक सखोल आणि सजीव चैतन्य स्थापित करण्यासाठी ही क्रिया केली जाते, जेणेकरून त्या यज्ञाचे फळ अधिक प्रभावीपणे मिळू शकेल. अनेकदा हे आवाहन आणि प्राणप्रतिष्ठा एकत्रितपणे किंवा प्रतीकात्मक स्वरूपात केले जातात.

हे घटक कोणत्याही यज्ञाचा आधारस्तंभ आहेत. संकल्प यज्ञाला दिशा देतो, अग्नी स्थापन हे हविर्द्रव्ये अर्पण करण्याचे माध्यम तयार करते, आवाहन देवतांना उपस्थित करते आणि प्राणप्रतिष्ठा (आवश्यक असल्यास) त्या उपस्थितीला अधिक सजीव आणि प्रभावी बनवते.

आहुतींचे प्रकार (हवि): समिधा, घृत, इत्यादी

अग्नीमध्ये अर्पण केल्या जाणाऱ्या वस्तूंना आहुती किंवा हवि असे म्हणतात. या आहुती विविध प्रकारच्या असतात आणि प्रत्येक द्रव्याचे स्वतःचे महत्त्व असते:

• समिधा: समिधा म्हणजे यज्ञासाठी वापरल्या जाणाऱ्या विशिष्ट वृक्षांच्या वाळलेल्या काड्या. या अग्नीला प्रज्वलित ठेवण्यास आणि विशिष्ट देवतांना प्रसन्न करण्यास मदत करतात.⁴ पिंपळ, पलाश, खैर, शमी, औदुंबर, आंबा, चंदन यांसारख्या पवित्र वृक्षांच्या समिधा सामान्यतः वापरल्या जातात.¹⁴
• घृत (तूप): शुद्ध केलेले गायीचे तूप हे यज्ञातील एक प्रमुख हवि आहे. ते अग्नीला प्रदीप्त करते आणि स्निग्धता प्रदान करते
• जवस, तीळ, तांदूळ, साखर, मध, फळे, सुगंधी वनस्पती आणि औषधी वनस्पती इत्यादींचाही हवि म्हणून वापर केला जातो.

प्रत्येक द्रव्य देवतेला विशिष्ट ऊर्जा प्रदान करते किंवा विशिष्ट कामनापूर्तीसाठी असते, असे मानले जाते. आहुती ही यज्ञातील प्रमुख क्रिया असून, तिच्या माध्यमातूनच यजमान देवतांशी संवाद साधतो.

मंत्रांची भूमिका आणि ‘स्वाहा’ शब्दाचे महत्त्व

मंत्र हे यज्ञाचा आत्मा आहेत. ते केवळ शब्दांचे उच्चारण नसून, ध्वनीच्या माध्यमातून विशिष्ट देवतांशी संपर्क साधण्याचे, वैश्विक ऊर्जा जागृत करण्याचे आणि इच्छित परिणाम साधण्याचे अत्यंत प्रभावी साधन आहेत. देवयज्ञात प्रत्येक आहुती विशिष्ट मंत्रांच्या उच्चाराने आणि शेवटी ‘स्वाहा’ या शब्दाने दिली जाते.4 ‘स्वाहा’ हा शब्द अग्नीला समर्पित केलेल्या आहुतीला देवतेपर्यंत पोहोचवण्याची मान्यता देतो, अशी समजूत आहे. स्वाहा ही अग्नीदेवाची पत्नी असून, तिच्या माध्यमातूनच देवता हविष्य ग्रहण करतात, अशी पौराणिक कथा आहे.

यज्ञ प्रक्रियेत ध्वनी (वैदिक मंत्रांचे पठण) आणि उष्णता (यज्ञकुंडात प्रज्वलित अग्नी) या दोन प्रमुख ऊर्जांचा समावेश असतो. या ऊर्जांच्या संयोगाने अर्पण केलेल्या द्रव्यांचे रूपांतरण होऊन ती देवतांसाठी स्वीकारार्ह बनतात आणि यज्ञाचे सकारात्मक परिणाम वातावरणात तसेच यजमानावर दिसून येतात.¹⁴ मंत्र हे भक्त आणि ईश्वर यांच्यातील सेतूचे कार्य करतात.⁵

या विवेचनातून हे स्पष्ट होते की, यज्ञाची सामान्य तत्त्वे ही पंचायतन यागासह कोणत्याही वैदिक यज्ञाचा आधारस्तंभ आहेत. संकल्प, अग्नीची भूमिका, आवाहन, आहुती आणि मंत्रोच्चार हे घटक विविध प्रकारच्या होमांचे वर्णन करणाऱ्या अनेक धर्मग्रंथांमध्ये आणि विवेचनांमध्ये सातत्याने आढळून येतात.⁴ यावरून ही मूलभूत चौकट पंचायतन यागालाही पूर्णपणे लागू होते, हे निश्चित होते. तसेच, आहुती आणि मंत्रांचे योग्य संयोजन हे यज्ञाच्या परिणामासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे; केवळ भौतिक वस्तू अर्पण करणे पुरेसे नाही. योग्य मंत्र, शुद्ध भाव आणि योग्य द्रव्य यांचा समन्वय साधल्यासच यज्ञाचे अपेक्षित फळ मिळते, कारण आहुतीमध्ये भौतिक, ऊर्जा आणि मानसिक (भाव) असे तीन घटक समाविष्ट असतात.⁵

पंचायतन याग: देवता-विशिष्ट प्रक्रिया

पंचायतन यागाचे वैशिष्ट्य हे आहे की, यात पाच प्रमुख देवतांची उपासना एकत्रितपणे केली जाते, परंतु प्रत्येक वेळी एका देवतेला ‘प्रधान’ किंवा ‘इष्ट’ देवता मानून तिच्यावर विशेष लक्ष केंद्रित केले जाते. त्यानुसार देवतांची मांडणी आणि पूजेचा क्रम बदलतो. या विभागात, प्रत्येक देवतेला (गणपती, देवी, महादेव, विष्णू, सूर्य) प्रधान मानून यज्ञ कसा करावा, यावर सविस्तर चर्चा केली जाईल. यात त्या देवतेसाठी विशिष्ट मंत्र, समिधा, आहुती आणि इतर चार देवतांची मांडणी कशी असेल, याचा तपशील असेल.

देवतांच्या मांडणीचे सामान्य तत्त्व

पंचायतन पूजेत (आणि पर्यायाने यज्ञात) मुख्य किंवा इष्ट देवतेला मध्यभागी सिंहासनावर स्थापित केले जाते. उर्वरित चार देवतांना यज्ञाच्या स्थंडिलावर (वेदीवर) किंवा सिंहासनाच्या सभोवती विशिष्ट दिशांना स्थापित केले जाते. ही मांडणी ईशान्य, आग्नेय, नैऋत्य आणि वायव्य या चार दिशांनुसार केली जाते.7 कोणती देवता कोणत्या दिशेला स्थापित करायची, हे प्रधान देवतेनुसार बदलते.

देवी-भागवत पुराणातील एका उल्लेखात ⁷, अग्निहोत्र होमाच्या संदर्भात, भवानी (देवी) यांना मध्यभागी, विष्णूंना ईशान्येस, शिवाला आग्नेयेस, गणेशाला नैऋत्येस आणि सूर्याला वायव्येस स्थापित करण्याची पद्धत सांगितली आहे. ही मांडणी ‘देवी पंचायतन’ प्रकाराशी पूर्णपणे जुळते. प्रत्येक देवतेच्या विशिष्ट स्थानाला धार्मिक आणि प्रतीकात्मक महत्त्व आहे, आणि योग्य देवस्थापना यज्ञाच्या यशस्वीतेसाठी आवश्यक मानली जाते.

तक्ता १: पंचायतन देवता मांडणी (यज्ञासाठी)

प्रधान देवता (मध्यभागी)	ईशान्य कोपरा	आग्नेय कोपरा	नैऋत्य कोपरा	वायव्य कोपरा
गणेश	विष्णू	शिव	सूर्य	देवी
देवी (दुर्गा)	विष्णू	शिव	गणेश	सूर्य
महादेव (शिव)	विष्णू	सूर्य	गणेश	देवी
विष्णू	शिव	गणेश	सूर्य	देवी
सूर्य	शिव	गणेश	विष्णू	देवी

⁷, ⁷)

१. गणेश पंचायतन याग (जेव्हा गणपती प्रधान देवता असतील)

• देवता मांडणी: वरील तक्ता १ नुसार, मध्यभागी गणेश, ईशान्येस विष्णू, आग्नेयेस शिव, नैऋत्येस सूर्य आणि वायव्येस देवी.
• आवाहन आणि होमासाठी विशिष्ट मंत्र:
• गणपतीसाठी: “ॐ गं गणपतये नमः” हा गणेशाचा बीजमंत्र अत्यंत प्रभावी मानला जातो. संपूर्ण “गणपति अथर्वशीर्ष” स्तोत्राचे पठण करून, त्यातील प्रत्येक ऋचेनंतर ‘स्वाहा’ असे म्हणून तुपाची किंवा मोदक/दूर्वामिश्रित द्रव्याची आहुती द्यावी.¹⁷ गणेश पूजनानंतर होम करण्याचा विधी अनेक ग्रंथांमध्ये सांगितलेला आहे.¹⁷
• शिफारस केलेल्या समिधा:
• गणपतीसाठी: दूर्वा (जरी प्रत्यक्ष समिधा म्हणून वापरली जात नसली तरी, गणपतीला अत्यंत प्रिय असल्याने, दूर्वा तुपात बुडवून अर्पण करण्याची प्रथा आहे), शमी वृक्षाच्या काड्या, मंदार (अर्क किंवा रुई – ही समिधा सूर्यासाठीही वापरली जाते ²⁵, आणि गणपती हे सूर्यकुलाशी संबंधित असल्याची काही मान्यता आहे). याव्यतिरिक्त, सामान्यतः पवित्र मानल्या जाणाऱ्या पिंपळ, औदुंबर या वृक्षांच्या समिधा देखील वापरल्या जाऊ शकतात.¹⁴
• होमासाठी विशिष्ट द्रव्ये:
• मोदक (लाक्षणिक स्वरूपात किंवा तुपात घोळवून), गूळ-खोबऱ्याचे मिश्रण, उसाचे तुकडे, केळी, शुद्ध तूप, मध, काळे तीळ, जवस.
• इतर चार देवतांसाठी आहुती: त्यांच्या मूळ मंत्रांनी किंवा बीजमंत्रांनी प्रत्येकी काही (उदा. ११ किंवा २८) आहुती द्याव्यात. उदाहरणार्थ: विष्णूसाठी “ॐ नमो भगवते वासुदेवाय स्वाहा”, शिवासाठी “ॐ नमः शिवाय स्वाहा”, देवीसाठी “ॐ दुं दुर्गायै नमः स्वाहा” (किंवा श्रीसूक्तातील ऋचा वापरून), आणि सूर्यासाठी “ॐ सूर्याय नमः स्वाहा”.

२. देवी (शक्ती/दुर्गा) पंचायतन याग (जेव्हा देवी प्रधान देवता असतील)

• देवता मांडणी: वरील तक्ता १ नुसार (आणि देवी-भागवत पुराणानुसार ⁷), मध्यभागी देवी (दुर्गा/भवानी), ईशान्येस विष्णू, आग्नेयेस शिव, नैऋत्येस गणेश आणि वायव्येस सूर्य.
• आवाहन आणि होमासाठी विशिष्ट मंत्र:
• देवीसाठी: “ॐ दुं दुर्गायै नमः”, “ॐ ऐं ह्रीं क्लीं चामुण्डायै विच्चे” (नवार्ण मंत्र). “श्री सूक्त” ²⁶ किंवा “देवी सूक्त” (ऋग्वेदातील) यांचे संपूर्ण पठण करून, प्रत्येक ऋचेनंतर ‘स्वाहा’ म्हणून आहुती द्यावी. श्रीसूक्ताच्या प्रत्येक ऋचेनंतर हवन करण्याचा स्पष्ट उल्लेख आढळतो.²⁷ नवचंडी यज्ञासारख्या मोठ्या देवी यज्ञांमध्ये दुर्गा सप्तशतीमधील (चंडीपाठ) मंत्रांनी हवन केले जाते.²⁸
• शिफारस केलेल्या समिधा:
• देवीसाठी: बिल्व (बेलाची पाने किंवा काष्ठ), पलाश (पळस), चंदन, कडुलिंब. बिल्ववृक्ष आणि त्याची पाने देवी पूजेत अत्यंत पवित्र मानली जातात. जरी नवग्रह समिधांमध्ये देवीसाठी थेट उल्लेख नसला ²⁵, तरी पारंपरिक मान्यतेनुसार बिल्व समिधा श्रेष्ठ ठरतात.
• होमासाठी विशिष्ट द्रव्ये:
• खीर (पायस), पंचामृत, मध, शुद्ध तूप, लाल फुले (विशेषतः जास्वंद ²⁷), कुंकुमिश्रित अक्षता, बिल्वपत्र (तुपात बुडवून). श्रीसूक्त हवनाच्या संदर्भात, विविध अध्यायांनुसार कमलगट्टे, जायफळ, उडीद वडे, पंचमेवा अशा विशिष्ट आहुती देण्याची पद्धत आहे.²⁷
• इतर चार देवतांसाठी आहुती: त्यांच्या मूळ मंत्रांनी.

३. महादेव (शिव) पंचायतन याग (जेव्हा शिव प्रधान देवता असतील)

• देवता मांडणी: वरील तक्ता १ नुसार, मध्यभागी शिव, ईशान्येस विष्णू, आग्नेयेस सूर्य, नैऋत्येस गणेश आणि वायव्येस देवी.
• आवाहन आणि होमासाठी विशिष्ट मंत्र:
• शिवासाठी: “ॐ नमः शिवाय” हा पंचाक्षरी मंत्र शिवाचा मूळ मंत्र आहे. “रुद्र सूक्त” (श्रीरुद्रम् – यजुर्वेदातील) ¹⁵ किंवा “शिवसूक्त” यांचे पठण करून प्रत्येक मंत्राच्या किंवा ऋचेच्या शेवटी ‘स्वाहा’ म्हणून आहुती द्यावी. रुद्रसूक्त पाठ आणि हवनाचे विशेष महत्त्व शैव परंपरेत सांगितले आहे.¹⁵
• शिफारस केलेल्या समिधा:
• शिवासाठी: बिल्व (बेलाच्या काड्या), शमी, खैर (खैर ही समिधा मंगळ ग्रहासाठी वापरली जाते ²⁵, आणि शिव हे मंगळाचे अधिपती मानले जातात, त्यामुळे खैर समिधा योग्य ठरते), आपामार्ग (आघाडा).³⁰ शैव परंपरेतील काही ग्रंथांमध्ये औदुंबर समिधा आणि क्षीरवृक्ष (उदा. वड, पिंपळ) यांच्या समिधांनी केलेल्या होमाचा उल्लेख आहे.³¹
• होमासाठी विशिष्ट द्रव्ये:
• शुद्ध तूप, दूध, मध, काळे तीळ, जवस, भात (अक्षता), बिल्वपत्र (तुपात बुडवून).
• इतर चार देवतांसाठी आहुती: त्यांच्या मूळ मंत्रांनी.

४. विष्णू पंचायतन याग (जेव्हा विष्णू प्रधान देवता असतील)

• देवता मांडणी: वरील तक्ता १ नुसार, मध्यभागी विष्णू, ईशान्येस शिव, आग्नेयेس गणेश, नैऋत्येस सूर्य आणि वायव्येस देवी.²¹
• आवाहन आणि होमासाठी विशिष्ट मंत्र:
• विष्णूसाठी: “ॐ नमो भगवते वासुदेवाय” हा द्वादशाक्षर मंत्र विष्णूचा प्रमुख मंत्र आहे. “पुरुष सूक्त” (ऋग्वेदातील) ²⁶ किंवा “विष्णू सहस्रनाम स्तोत्र” यांचे पठण करून (सहस्रनामातील प्रत्येक नावानंतर ‘नमः स्वाहा’ किंवा विशिष्ट श्लोकांनंतर) आहुती द्यावी.
• शिफारस केलेल्या समिधा:
• विष्णूसाठी: पिंपळ (अश्वत्थ – ही समिधा गुरू ग्रहासाठीही वापरली जाते ¹⁹, आणि विष्णू हे गुरू ग्रहाशी संबंधित मानले जातात), औदुंबर (ही समिधा शुक्र ग्रहासाठी वापरली जाते ²⁵, आणि विष्णू हे लक्ष्मीपती असल्याने औदुंबर योग्य आहे), पलाश (पळस – ही चंद्रासाठीची समिधा आहे ¹⁹). सामान्यतः पवित्र मानल्या जाणाऱ्या आंबा, वड, चंदन या वृक्षांच्या समिधा देखील वापरल्या जाऊ शकतात.¹⁴
• होमासाठी विशिष्ट द्रव्ये:
• शुद्ध तूप, खीर (पायस), पांढरे तीळ, जवस, विविध प्रकारची फळे (विशेषतः केळी), तुळशीपत्र (तुपात बुडवून).
• इतर चार देवतांसाठी आहुती: त्यांच्या मूळ मंत्रांनी.

५. सूर्य पंचायतन याग (जेव्हा सूर्य प्रधान देवता असतील)

• देवता मांडणी: वरील तक्ता १ नुसार, मध्यभागी सूर्य, ईशान्येस शिव, आग्नेयेस गणेश, नैऋत्येस विष्णू आणि वायव्येस देवी.¹
• आवाहन आणि होमासाठी विशिष्ट मंत्र:
• सूर्यासाठी: “ॐ सूर्याय नमः”, “ॐ घृणि सूर्याय नमः”. “सूर्य नमस्काराचे मंत्र”, “आदित्यहृदय स्तोत्र” किंवा वेदोक्त “सूर्य सूक्त” यांचे पठण करून आहुती द्यावी. सूर्य गायत्री मंत्र “ॐ भास्कराय विद्महे दिवाकराय धीमहि तन्नो सूर्यः प्रचोदयात्” हा देखील अत्यंत प्रभावी आहे.²⁰ तसेच, “ॐ ह्रां ह्रीं ह्रौं सः सूर्याय नमः” हा बीजमंत्रयुक्त मंत्रही सूर्य उपासनेत वापरला जातो.³³
• शिफारस केलेल्या समिधा:
• सूर्यासाठी: अर्क (मंदार किंवा रुईच्या काड्या) या समिधा सूर्यासाठी विशेषकरून सांगितलेल्या आहेत.²⁰
• होमासाठी विशिष्ट द्रव्ये:
• शुद्ध तूप, गूळ, गहू, तांदूळ, लाल चंदन, लाल रंगाची फुले, खजूर.
• इतर चार देवतांसाठी आहुती: त्यांच्या मूळ मंत्रांनी.

तक्ता २: पंचदेवतांसाठी समिधा आणि मुख्य मंत्र (यज्ञासाठी)

देवता	शिफारस केलेल्या समिधा	होमासाठी मुख्य मंत्र/सूक्त
गणेश	दूर्वा (तुपात बुडवून), शमी, मंदार (अर्क), पिंपळ, औदुंबर	“ॐ गं गणपतये नमः”, गणपति अथर्वशीर्ष
देवी (दुर्गा)	बिल्व, पलाश, चंदन, कडुलिंब	“ॐ दुं दुर्गायै नमः”, “ॐ ऐं ह्रीं क्लीं चामुण्डायै विच्चे”, श्री सूक्त, देवी सूक्त, दुर्गा सप्तशती (आवश्यकतेनुसार)
महादेव (शिव)	बिल्व, शमी, खैर, आपामार्ग, औदुंबर, क्षीरवृक्ष	“ॐ नमः शिवाय”, रुद्र सूक्त (श्रीरुद्रम्), शिवसूक्त
विष्णू	पिंपळ (अश्वत्थ), औदुंबर, पलाश, आंबा, वड, चंदन	“ॐ नमो भगवते वासुदेवाय”, पुरुष सूक्त, विष्णू सहस्रनाम
सूर्य	अर्क (मंदार/रुई)	“ॐ सूर्याय नमः”, “ॐ घृणि सूर्याय नमः”, सूर्य गायत्री मंत्र, आदित्यहृदय स्तोत्र, सूर्य सूक्त, “ॐ ह्रां ह्रीं ह्रौं सः सूर्याय नमः”

¹⁴

या देवता-विशिष्ट प्रक्रियेतून काही महत्त्वपूर्ण बाबी स्पष्ट होतात. प्रथम, प्रत्येक पंचायतन प्रकारात (उदा. गणेश पंचायतन, शिव पंचायतन) देवतांची मांडणी आणि प्रधान देवतेसाठी वापरले जाणारे विशिष्ट मंत्र आणि समिधा यांमध्ये स्पष्ट भिन्नता आहे. ही भिन्नता प्रत्येक देवतेचे वैशिष्ट्य आणि त्यांच्याशी संबंधित उपासना पद्धती दर्शवते.¹⁷ दुसरे म्हणजे, जरी पंचायतन ही ‘एकत्रित’ उपासना असली तरी, यज्ञाच्या वेळी एका देवतेला ‘प्रधान’ मानून तिच्यावर लक्ष केंद्रित केले जाते आणि इतर देवता ‘परिवार देवता’ किंवा ‘अंग देवता’ म्हणून पूजल्या जातात. ‘इष्ट देवतेनुसार सिंहासन स्थापित करणे’ ²¹ हे या प्रधानतेला सूचित करते. यज्ञाच्या संदर्भात, याचा अर्थ प्रधान देवतेला मुख्य आहुती आणि विस्तृत मंत्रपठण समर्पित केले जाईल, तर इतर देवतांना त्यांच्या स्थानावर आवाहन करून संक्षिप्त पूजा आणि काही आहुती दिल्या जातील.

एक छुपी बाब अशी की, काही देवतांसाठी (उदा. देवी, विष्णू) विशिष्ट समिधा थेट ‘पंचायतन यज्ञ’ संदर्भात किंवा त्यांच्या प्रधान यज्ञाच्या संदर्भात दिलेल्या माहितीमध्ये स्पष्टपणे नमूद नाहीत. सूर्यासाठी ‘अर्क’ ²⁰ आणि शिवासाठी ‘बिल्व’ किंवा ‘उदुंबर’ ³¹ अशा काही स्पष्ट समिधा आढळतात. अशावेळी, सामान्यतः पवित्र मानल्या जाणाऱ्या समिधा ¹⁴ किंवा त्या देवतेच्या पूजेशी संबंधित वनस्पती (उदा. देवीसाठी बिल्व, विष्णूसाठी तुळशी/पिंपळ) यांचा वापर पारंपरिक ज्ञानाच्या आधारावर करावा लागतो.

यज्ञ प्रक्रिया: एक समग्र मार्गदर्शिका

पंचायतन यागाची एक विशिष्ट, प्रमाणित पद्धत थेट एकाच ग्रंथात उपलब्ध नसली तरी, विविध यज्ञविधी (उदा. नवग्रह होम, अग्नि होम, रुद्र सूक्त हवन, गणपती अथर्वशीर्ष हवन) आणि देवतांच्या पूजा/होम पद्धतींमधील समान तत्त्वे आणि पायऱ्या एकत्रित करून एक तर्कसंगत आणि शास्त्रसंमत प्रक्रिया तयार करता येते. खालील मार्गदर्शिका ही अशा विविध स्रोतांमधून घेतलेल्या माहितीवर आधारित आहे.

• शुद्धीकरण विधी (आचमन, पुण्याहवाचन):

• आचमन: यज्ञाला सुरुवात करण्यापूर्वी यजमानाने “ॐ केशवाय स्वाहा, ॐ नारायणाय स्वाहा, ॐ माधवाय स्वाहा” किंवा तत्सम वैदिक मंत्रांनी तीन वेळा जल प्राशन करून स्वतःची आंतर-बाह्य शुद्धी करावी.¹⁶
• पवित्रीकरण (प्रोक्षण): दर्भाने किंवा फुलाने गंगाजल किंवा मंत्रित जल स्वतःवर, पूजा सामग्रीवर आणि यज्ञस्थळावर शिंपडून सर्व वस्तू आणि जागेचे पवित्रीकरण करावे.¹²
• पुण्याहवाचन (आवश्यक असल्यास): मोठ्या प्रमाणावर केल्या जाणाऱ्या यज्ञांमध्ये किंवा विशेष प्रसंगी, यज्ञाच्या शुद्धीसाठी, शुभ प्रारंभासाठी आणि उपस्थित जनांच्या कल्याणासाठी पुण्याहवाचन केले जाते. यात वरुण देवतेसह अन्य देवतांचे आवाहन करून आशीर्वाद घेतले जातात.
• संकल्प:
• यजमानाने पत्नीसह (सपत्नीक असल्यास) उजव्या हातात पाणी, अक्षता, फुले, सुपारी आणि द्रव्य घेऊन, देश-काल-नाम-गोत्राचा उच्चार करून, पंचायतन यागाचा उद्देश (उदा. कुटुंबाचे कल्याण, विशिष्ट कामनापूर्ती, लोकमंगल), प्रधान देवता आणि इतर परिवार देवतांचे स्मरण करून संकल्प सोडावा. संकल्प मंत्र पुरोहिताच्या मार्गदर्शनाखाली म्हणावा.
• गणेश पूजन (प्रारंभिक):
• कोणत्याही वैदिक किंवा शुभ कार्यारंभी विघ्नहर्ता गणेशाचे पूजन करणे अनिवार्य मानले जाते. गणपतीचे ध्यान, आवाहन करून षोडशोपचार किंवा पंचोपचार पूजा करावी.
• कलश स्थापन आणि वरुण पूजन:
• यज्ञाच्या स्थंडिलावर ईशान्य दिशेला किंवा सोयीस्कर ठिकाणी तांब्याच्या किंवा मातीच्या कलशात शुद्ध पाणी, गंगाजल, सुपारी, नाणे, अक्षता, दूर्वा, पंचपल्लव (आंब्याची पाने इत्यादी) टाकून त्यावर नारळ ठेवून कलशाची स्थापना करावी. वरुण देवतेचे आवाहन करून कलशात त्यांची उपस्थिती असल्याची भावना करावी आणि पंचोपचार पूजा करावी.¹⁸
• अग्नी मंथन/स्थापन आणि पूजन:

• यज्ञकुंडात कापूर किंवा शुद्ध केलेल्या गोवऱ्यांच्या (किंवा अरणी मंथनाने) साहाय्याने अग्नी प्रज्वलित करावा.¹⁶ अग्नी प्रज्वलित करताना अग्नी देवतेच्या आवाहनपर मंत्रांचा (उदा. “ॐ अग्नये स्वाहा” ¹², “हरि ओम अग्नि ज्योति ज्योतिर अग्नि स्वाहा…” ) जप करावा.
• अग्नी प्रज्वलित झाल्यावर, अग्नी देवतेचे (वैश्वानर) ध्यान करून त्यांना आवाहन करावे आणि त्यांची पंचोपचार पूजा करावी. अग्नीला यज्ञाचा साक्षी आणि हविवाहक मानून प्रार्थना करावी.³⁶
• अग्नी प्रज्वलित झाल्यावर “ॐ भूर्भुवः स्वः स्वाहा” या व्याहृती मंत्राने तुपाच्या काही (उदा. ८) आहुती द्याव्यात.¹⁶
• पंचदेवतांचे ध्यान, आवाहन आणि स्थापना:

• यजमानाने निवडलेल्या प्रधान देवतेनुसार (वर नमूद केलेल्या तक्ता १ प्रमाणे) यज्ञवेदीवर मध्यभागी आणि चार दिशांना (ईशान्य, आग्नेय, नैऋत्य, वायव्य) देवतांची प्रतीके (मूर्ती, सुपारी, यंत्र किंवा विशिष्ट रंगाच्या अक्षतांचे पुंज) स्थापित करावीत.
• प्रत्येक देवतेचे स्वरूप, आयुधे, वाहने यांचे ध्यान करून, त्यांच्या आवाहन मंत्रांनी (वर नमूद केलेल्या तक्ता २ प्रमाणे) त्यांना यज्ञस्थानी उपस्थित होण्याची आणि आहुती ग्रहण करण्याची विनम्र प्रार्थना करावी. प्राणप्रतिष्ठा मंत्रांनी (आवश्यक असल्यास) त्या प्रतीकांमध्ये देवत्वाचे चैतन्य स्थापित करावे.⁵
• प्रधान होम (मुख्य आहुती):

• प्रथम प्रधान देवतेला आहुती: यजमानाने निवडलेल्या प्रधान देवतेच्या मुख्य स्तोत्राने (उदा. गणपती अथर्वशीर्ष, रुद्र सूक्त, श्री सूक्त, पुरुष सूक्त, आदित्यहृदय स्तोत्र) किंवा बीजमंत्राने १०८, २८ किंवा किमान ११ आहुती (शुद्ध तूप, निवडलेल्या समिधा आणि त्या देवतेसाठी विशिष्ट हविद्रव्ये) ‘स्वाहा’ या शब्दाच्या उच्चारासह अग्नीमध्ये समर्पित कराव्यात.
• इतर चार देवतांना आहुती: प्रत्येक परिवार देवतेच्या मूळ मंत्राने किंवा बीजमंत्राने प्रत्येकी काही (उदा. ११, २८ किंवा यजमानाच्या श्रद्धेनुसार) आहुती (तूप, समिधा) द्याव्यात.
• देवी-भागवत पुराणात सोळा मंत्रांनी सोळा उपचारांसह पूजा करण्याचा उल्लेख आहे ⁷, जो होमातही आहुतींच्या संख्येसाठी किंवा उपचारात्मक आहुतींसाठी अनुसरला जाऊ शकतो.
• उत्तरांग होम (समाप्ती आहुती):
• यज्ञाच्या यशस्वी पूर्ततेसाठी, यज्ञात नकळत झालेल्या त्रुटींसाठी क्षमायाचना म्हणून आणि यज्ञाचे फळ देवतांनी प्रदान करावे यासाठी काही विशेष मंत्रांनी (उदा. प्रजापती, स्विष्टकृत अग्नी इत्यादींसाठी) आहुती दिल्या जातात. यालाच ‘अंगभूत देवता होम’ असेही म्हणतात.¹⁶
• पूर्णाहुती:
• यज्ञाच्या समाप्तीची ही सर्वात महत्त्वाची आणि अंतिम आहुती असते. यामध्ये एक नारळ (श्रीफल), फळे, विड्याची पाने, सुपारी, वस्त्र, यज्ञोपवीत, पंचमेवा, आणि भरपूर तूप इत्यादी वस्तू एका वस्त्रामध्ये बांधून किंवा पात्रात ठेवून त्या मंत्रोच्चारांसह (उदा. “ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं…”) अग्नीला समर्पित केल्या जातात.¹⁵ पूर्णाहुती यज्ञाची सांगता आणि यजमानाच्या समर्पणाचे प्रतीक असते.¹⁶
• आरती आणि प्रार्थना:

• पूर्णाहुतीनंतर प्रधान देवतेची आणि शक्य असल्यास पंचदेवतांची कापूर किंवा तुपाच्या दिव्याने आरती करावी.¹²
• आरतीनंतर पुष्पांजली अर्पण करून, यजमानाने कुटुंबासह, उपस्थित जनांसह आणि सर्व विश्वाच्या कल्याणासाठी देवतांकडे प्रार्थना करावी. यज्ञातील यजमानाला आणि सर्वांना आरोग्य, ऐश्वर्य, शांती आणि समृद्धीचा आशीर्वाद मिळावा, अशी कामना करावी.
• भस्म धारण आणि विसर्जन:

• यज्ञातील पवित्र भस्म (राख) कपाळावर आणि शरीराच्या अन्य भागांवर धारण करावे. हे भस्म रोगनिवारक आणि संरक्षण देणारे मानले जाते.
• आवाहन केलेल्या देवतांना त्यांच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करून, त्यांना त्यांच्या मूळ स्थानी परत जाण्यासाठी प्रार्थना करावी आणि अक्षता वाहून त्यांचे विधीवत विसर्जन करावे.¹⁵

या समग्र प्रक्रियेतून हे लक्षात येते की, पंचायतन यागाची एक निश्चित, प्रमाणित पद्धत थेट उपलब्ध नसली तरी, सामान्य यज्ञ विधी आणि विविध देवतांच्या होम पद्धतींच्या समन्वयातून एक तर्कसंगत आणि शास्त्रसंमत प्रक्रिया तयार केली जाऊ शकते. विविध स्रोतांमधील प्रक्रियांच्या पायऱ्या ¹² बऱ्याच अंशी समान आहेत. या समान धाग्यांच्या आधारावर पंचायतन यागाची संरचना करणे शक्य आहे, ज्यात पंचायतनाच्या विशिष्ट देवतांची मांडणी आणि त्यांच्यासाठी विशिष्ट मंत्र व आहुती यांचा समावेश असेल. तसेच, प्रत्येक पायरी, जसे की शुद्धीकरण, संकल्प, आवाहन, आणि मंत्रोच्चार, या केवळ बाह्य क्रिया नसून, त्यांचे सूक्ष्म आध्यात्मिक महत्त्व आहे. शुद्धीमुळे साधक आणि वातावरण पवित्र होते, संकल्पामुळे कर्माला दिशा मिळते, आवाहनाने देवतांशी संबंध जोडला जातो आणि मंत्रांमुळे इच्छित ऊर्जा निर्माण होते.¹² ही प्रक्रिया केवळ यांत्रिक न राहता, भावपूर्ण आणि श्रद्धायुक्त असणे आवश्यक आहे. “नित्य कर्म पूजा प्रकाश” ³⁷ सारखे ग्रंथ जरी थेट पंचायतन ‘यज्ञा’वर नसले तरी, त्यात नित्यकर्मातील देवपूजेचे आणि मंत्रांचे संदर्भ असू शकतात, जे पूरक माहिती देऊ शकतात; तथापि, यज्ञावर भर असल्याने त्यांचा उपयोग मर्यादित असेल.

पंचायतन यागाचे महत्त्व आणि फलश्रुती

पंचायतन याग हा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, त्याचे अनेक स्तरांवर महत्त्व आणि लाभ सांगितले आहेत. यामध्ये आध्यात्मिक, मानसिक, भौतिक लाभांसोबतच सामाजिक सलोखा आणि वैश्विक संतुलनाचाही समावेश होतो.

• आध्यात्मिक, मानसिक आणि भौतिक लाभ:
  अग्निदेवाची पूजा आणि यज्ञ हे आरोग्य, सुख-समृद्धी प्रदान करणारे आणि नकारात्मक ऊर्जेचा नाश करणारे मानले जातात.12 ज्याप्रमाणे नवग्रह पूजा (आणि होम) ग्रहांचे अशुभ परिणाम कमी करून सकारात्मक ऊर्जा आकर्षित करते आणि जीवनात सुधारणा घडवते 33, त्याचप्रमाणे पंचायतन यागातील पंचमहाभूतांशी संबंधित देवतांच्या उपासनेने (पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू, आकाश) 39 त्यांचे संतुलन साधले जाऊन विविध लाभ मिळू शकतात. यज्ञामुळे शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक कल्याणाची प्राप्ती होते. यज्ञातील उष्णता आणि मंत्रोच्चार आळस, नकारात्मक प्रवृत्ती, निरुत्साह दूर करून उत्साह, चाणाक्षपणा, उत्सुकता आणि आशा निर्माण करतात.14
  विशिष्ट देवतांच्या यज्ञांचे विशिष्ट फळ सांगितले आहे. उदाहरणार्थ, रुद्र सूक्त पठणाने (आणि हवनाने) त्रिविध ताप (आधिदैविक, आधिभौतिक, आध्यात्मिक) नष्ट होतात, बुद्धी निर्मळ होते आणि जीवनात उच्च पद प्राप्त होते.15 देवीचा यज्ञ (उदा. नवचंडी यज्ञ) इच्छा पूर्ण करतो, दुःख दूर करतो आणि समृद्धी, यश, आरोग्य तसेच सर्व प्रकारच्या अडथळ्यांपासून संरक्षण देतो.28 पंचायतन याग हा पाच प्रमुख देवतांच्या एकत्रित उपासनेमुळे या सर्व फळांचा समुच्चय साधणारा ठरू शकतो. गणपतीकडून विघ्ननिवारण, सूर्याकडून आरोग्य आणि तेज, विष्णूकडून ऐश्वर्य आणि पालन, शिवाकडून ज्ञान, शांती आणि वैराग्य, तर देवीकडून शक्ती, संरक्षण आणि समृद्धी एकत्रितपणे प्राप्त होऊ शकते.
• एकता आणि सांप्रदायिक सलोखा वाढवणे:
  पंचायतन पूजेची (आणि पर्यायाने यागाची) मूळ संकल्पनाच विविध उपासकांमधील मतभेद आणि द्वेष कमी करून समाजात सलोखा निर्माण करणे ही होती.1 ही पद्धत हिंदू धर्मातील विविध सांप्रदायिक विभागांना (शैव, वैष्णव, शाक्त, गाणपत्य, सौर) एकत्र आणते. स्मार्त संप्रदाय, जो प्रामुख्याने या पद्धतीचा अवलंब करतो, तो कोणत्याही एका देवतेला सर्वश्रेष्ठ न मानता, सर्व देवतांना परब्रह्माचीच विविध रूपे मानतो.3
  पंचायतन याग हा केवळ वैयक्तिक लाभासाठी मर्यादित न राहता, तो एक सामाजिक आणि धार्मिक सलोख्याचे प्रतीक बनतो. एकाच यज्ञवेदीवर पाच प्रमुख आणि भिन्न वाटणाऱ्या देवतांची उपासना करणे, हे त्यांच्यातील मूळ एकत्व आणि परस्पर-पूरकतेचे दर्शन घडवते. यामुळे उपासकांमध्ये सहिष्णुता आणि इतर संप्रदायांबद्दल आदर वाढण्यास मदत होते.
• पंचमहाभूतांशी संबंध आणि वैश्विक संतुलन:
  सृष्टीची रचना पंचमहाभूतांपासून (पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू, आकाश) झाली आहे आणि या पाचही तत्त्वांचे संतुलन जीवसृष्टीसाठी आवश्यक आहे.39 पंचायतन पद्धतीतील पाच देवता या पंचमहाभूतांशी किंवा त्यांच्या कार्यांशी खोलवर संबंधित आहेत. उदाहरणार्थ, सूर्य हे तेज (अग्नी) तत्त्वाचे प्रतीक आहे. शिव हे आकाश तत्त्वाशी आणि सृष्टीच्या लय-प्रलय चक्राशी (ज्यात पृथ्वी तत्त्वाचाही समावेश होतो) संबंधित आहेत. देवी ही प्रकृती (सर्व भूतांचे मूळ) असून जल तत्त्वाची स्वामिनी मानली जाऊ शकते. विष्णू हे व्यापकत्व (आकाश/वायू) आणि पालन (जल तत्त्वाशी संबंधित) यांशी निगडित आहेत. गणपती हे मूलाधार चक्र आणि पृथ्वी तत्त्वाचे अधिपती मानले जातात.
  या दृष्टिकोनातून पाहिल्यास, पंचायतन यागाद्वारे पंचदेवतांची उपासना करणे म्हणजे अप्रत्यक्षपणे पंचमहाभूतांची उपासना करणे आणि त्यांच्याशी सुसंवाद साधण्याचा प्रयत्न करणे होय. यामुळे वैयक्तिक स्तरावर शारीरिक आणि मानसिक संतुलन साधण्यास मदत होते, तसेच व्यापक स्तरावर वैश्विक आणि पर्यावरणीय संतुलनाचे महत्त्व अधोरेखित होते. यज्ञाद्वारे होणारी वातावरणाची शुद्धी 14 हा देखील याच व्यापक परिणामाचा एक भाग आहे. हा एक सखोल अर्थ आहे जो पहिल्या दृष्टीक्षेपात कदाचित लक्षात येणार नाही, परंतु तो पंचायतन उपासनेच्या व्यापकतेला दर्शवतो.

या लाभांव्यतिरिक्त, यज्ञातील “इदं न मम” (हे माझे नाही) ही भावना ¹⁴ अत्यंत महत्त्वाची आहे. प्रत्येक आहुतीच्या शेवटी उच्चारला जाणारा हा मंत्र वैयक्तिक अहंकार कमी करून निःस्वार्थ वृत्ती आणि त्यागाची भावना वाढवतो. ही भावना आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आणि समष्टीच्या कल्याणासाठी आवश्यक आहे. पंचायतन यागातून मिळणारे फळ हे केवळ स्वतःसाठी नसून, ते संपूर्ण समाजाच्या आणि विश्वाच्या कल्याणासाठी आहे, ही उदात्त भावना यातून दृढ होऊ शकते.

निष्कर्ष

अंतिम विचार:
पंचायतन याग हा एक अत्यंत प्राचीन, शास्त्रशुद्ध आणि शक्तिशाली विधी आहे. तो केवळ वैयक्तिक आध्यात्मिक उन्नतीच साधत नाही, तर सामाजिक सलोखा आणि संभाव्यतः वैश्विक संतुलनासही हातभार लावतो. या अहवालात सादर केलेली माहिती ही उपलब्ध धर्मशास्त्रीय आणि संशोधनात्मक साधनांवर आधारित आहे. तथापि, कोणत्याही यज्ञाचे प्रत्यक्ष आचरण करण्यापूर्वी जाणकार आणि अनुभवी गुरूंचे मार्गदर्शन घेणे अत्यंत आवश्यक आहे, कारण यज्ञातील विधी, मंत्रोच्चार आणि भावना यांचे योग्य ज्ञान आणि पालन महत्त्वाचे असते.
या अभ्यासातून हे स्पष्ट होते की, पंचायतन याग हा वैदिक यज्ञ परंपरेचा एक महत्वपूर्ण भाग असून, तो आद्य शंकराचार्यांनी पुरस्कृत केलेल्या सर्वसमावेशक धार्मिक दृष्टिकोनाचे प्रभावीपणे प्रतिनिधित्व करतो. यज्ञाचे श्रेष्ठत्व 13 आणि पंचायतन पद्धतीचा मूळ उद्देश (विविध संप्रदायांतील समन्वय) 1 यांचा एकत्रित विचार केल्यास, पंचायतन याग हा केवळ एक पूजाविधी न राहता, तो एक गहन दार्शनिक आणि सामाजिक महत्त्व असलेला यज्ञ ठरतो. तो वेदांच्या मूळ शिकवणींशी आणि शंकराचार्यांच्या अद्वैत तत्त्वज्ञानाशी पूर्णपणे सुसंगत आहे.
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पंचायतन याग हा ‘अनेकात एक’ आणि ‘एकात अनेक’ या भारतीय तत्त्वज्ञानाचा प्रत्यक्ष अविष्कार आहे. पाच वेगवेगळ्या देवतांची उपासना एकाच वेळी, एकाच यज्ञवेदीवर करणे हे ‘अनेकात एक’ (म्हणजेच, विविध देवतांमध्ये एकच परमतत्त्व पाहणे) या सिद्धांताला पुष्टी देते. तसेच, एकाच परब्रह्माची पाच वेगवेगळ्या रूपांतून होणारी अभिव्यक्ती 3 हे ‘एकात अनेक’ (म्हणजेच, एकाच परमसत्याची विविध रूपे आणि manifestazione) या तत्त्वाला दर्शवते. हा व्यापक आणि उदार दृष्टिकोन भारतीय अध्यात्मिक परंपरेचा गाभा आहे आणि पंचायतन याग त्याचे एक मूर्तिमंत आणि अनुकरणीय उदाहरण प्रस्तुत करतो.

वैदिक परंपरेतील यज्ञाचे स्थान:
वैदिक वाङ्मयात आणि परंपरेत यज्ञाला सर्वश्रेष्ठ स्थान दिले आहे. “यज्ञो वै श्रेष्ठतमं कर्म” अर्थात, यज्ञ हेच सर्वश्रेष्ठ कर्म आहे, असे म्हटले जाते.13 वेदांमध्ये यज्ञाच्या विविध प्रकारांचे आणि त्यांच्या विधींचे सविस्तर वर्णन आढळते. यज्ञाच्या प्रामुख्याने तीन संस्था मानल्या जातात – पाकयज्ञ, हविर्यज्ञ आणि सोमयज्ञ, ज्यांच्या अंतर्गत एकूण एकवीस प्रकारचे यज्ञ सांगितले आहेत.40 यज्ञ हा केवळ एक कर्मकांड विधी नसून, तो आत्म्याच्या शुद्धीकरणाचा, देवतांशी संवाद साधण्याचा आणि वैश्विक नियमांशी सुसंवाद राखण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे, असे मानले जाते.14 यज्ञ हा वैदिक जीवनशैलीचा आणि उपासनेचा एक अविभाज्य आणि अत्यंत महत्त्वपूर्ण भाग आहे; तो एक प्रकारचे विज्ञान आणि जीवन जगण्याची पद्धत आहे.

पंचायतन उपासनेचा समग्र दृष्टिकोन:
पंचायतन उपासना पद्धत ही हिंदू धर्मातील विविध देवतांच्या उपासनेला एका व्यापक, सर्वसमावेशक आणि समन्वित चौकटीत बसवते. ही पद्धत सगुण उपासनेच्या माध्यमातून साधकाला निर्गुण ब्रह्माच्या (अंतिम सत्याच्या) जाणिवेकडे घेऊन जाते.3 ती भक्ताला त्याच्या इष्ट देवतेची निष्ठापूर्वक उपासना करण्याची पूर्ण मुभा देते, परंतु त्याच वेळी इतर प्रमुख देवतांचाही आदर करायला शिकवते. यामुळे धार्मिक कट्टरता कमी होऊन सहिष्णुता आणि समजूतदारपणा वाढतो.
पंचायतन याग हा याच समग्र दृष्टिकोनाचा एक यज्ञीय अविष्कार आहे. येथे अग्नीच्या पवित्र माध्यमातून पाचही प्रमुख देवतांशी एकाच वेळी संबंध साधला जातो. यामुळे साधकाच्या चेतनेचा विकास होतो आणि तो विविध रूपांमध्ये एकच परमतत्त्व पाहण्यास शिकतो.