त्रिपाद शांती:

त्रिपाद शांती: 

प्रकरण १: त्रिपाद नक्षत्रांची ज्योतिषशास्त्रीय संकल्पना

१.१. प्रस्तावना: नक्षत्र आणि चरण

वैदिक ज्योतिषशास्त्राच्या विशाल चौकटीमध्ये, आकाशाचे गणितीय आणि प्रतीकात्मक विभाजन हा अभ्यासाचा मूळ पाया आहे. या चौकटीत, चंद्राच्या आकाशातील भासमान भ्रमणमार्गाचे २७ समान भागांमध्ये विभाजन केले जाते, ज्यांना ‘नक्षत्र’ असे संबोधले जाते.¹ प्रत्येक नक्षत्र हे अवकाशातील विशिष्ट तारका किंवा तारकासमूहांना दर्शवते. या प्रत्येक नक्षत्राचे पुन्हा चार भागांमध्ये विभाजन केले जाते, ज्यांना ‘चरण’ किंवा ‘पाद’ असे म्हणतात. संपूर्ण राशीचक्र ३६० अंशांचे असल्याने, प्रत्येक नक्षत्र १३ अंश २० मिनिटांचे असते आणि प्रत्येक चरण ३ अंश २० मिनिटांचे असते.³

राशी आणि नक्षत्रांचा संबंध अत्यंत जवळचा आहे. प्रत्येक राशी ३० अंशांची असल्याने, एका राशीमध्ये साधारणतः सव्वादोन नक्षत्रे, म्हणजेच नऊ चरण समाविष्ट होतात.³ व्यक्तीच्या जन्माच्या वेळी चंद्र ज्या नक्षत्रात आणि चरणात असतो, ते त्याचे जन्म नक्षत्र मानले जाते आणि त्याचा व्यक्तीच्या स्वभाव, व्यक्तिमत्त्व आणि भविष्यावर खोलवर परिणाम होतो, असे ज्योतिषशास्त्र मानते.²

१.२. त्रिपाद नक्षत्राची व्याख्या

जेव्हा एखाद्या नक्षत्राचे चार चरण दोन लागून असलेल्या राशींमध्ये विभागले जातात, तेव्हा त्या नक्षत्राच्या वर्गीकरणाला विशेष महत्त्व प्राप्त होते. ज्या नक्षत्राचे तीन चरण एका राशीत आणि उरलेला एक चरण त्याच्या पुढील किंवा मागील राशीत येतो, त्या नक्षत्राला “त्रिपाद” (तीन पायांचे) नक्षत्र म्हटले जाते.³ या स्थितीला व्यावहारिक मराठी भाषेत ‘नक्षत्राला कात्री लागणे’ असेही म्हटले जाते, कारण त्या नक्षत्राचे गुणधर्म आणि ऊर्जा दोन वेगवेगळ्या राशींच्या प्रभावाखाली विभागली जाते.⁶ ही एक संरचनात्मक विभागणी आहे, जी नक्षत्राच्या राशीचक्रातील स्थितीवरून निश्चित होते.

१.३. त्रिपाद, द्विपाद आणि पंचक नक्षत्रांमधील भेद

त्रिपाद नक्षत्राची संकल्पना अधिक स्पष्ट होण्यासाठी, संबंधित इतर संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे.

• द्विपाद नक्षत्र: ज्या नक्षत्रांचे चरण दोन राशींमध्ये २-२ असे समान विभागलेले असतात, त्यांना द्विपाद नक्षत्र म्हणतात.⁷
• त्रिपाद नक्षत्र: ज्या नक्षत्रांचे चरण ३-१ असे विभागलेले असतात, त्यांना त्रिपाद नक्षत्र म्हणतात.
• पंचक नक्षत्र: ही एक पूर्णपणे वेगळी संकल्पना आहे. धनिष्ठा नक्षत्राच्या उत्तरार्धापासून (तिसरे आणि चौथे चरण) ते रेवती नक्षत्रापर्यंतच्या सलग साडेचार (किंवा पाच) नक्षत्रांच्या समूहाला ‘पंचक’ म्हणतात.⁵ पंचक हा नक्षत्रांचा एक विशिष्ट गट आहे, जो काही विशिष्ट कार्यांसाठी, विशेषतः मृत्यू झाल्यास, अशुभ मानला जातो.⁵

यातील मुख्य फरक असा आहे की, त्रिपाद किंवा द्विपाद हे नक्षत्राचे राशी-विभाजनावर आधारित संरचनात्मक वर्गीकरण आहे, तर पंचक हे विशिष्ट नक्षत्रांच्या सलग गटाला दिलेले नाव आहे, ज्याचे स्वतःचे स्वतंत्र नियम आणि परिणाम आहेत.

१.४. त्रिपुष्कर योग आणि त्रिपाद नक्षत्राचा संबंध

त्रिपाद नक्षत्राचा संबंध केवळ जन्म किंवा मृत्यूच्या दोषांपुरता मर्यादित नाही. ‘त्रिपुष्कर योग’ नावाचा एक विशेष योग तयार होण्यातही त्याची महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. जेव्हा भद्रा तिथी (द्वितीया, सप्तमी, द्वादशी), विशिष्ट वार (रविवार, मंगळवार किंवा शनिवार) आणि एखादे त्रिपाद नक्षत्र एकत्र येतात, तेव्हा त्रिपुष्कर योग तयार होतो.³ या योगावर घडलेल्या घटनेची (शुभ किंवा अशुभ) तीन वेळा पुनरावृत्ती होते, असे मानले जाते. यावरून हे स्पष्ट होते की त्रिपाद नक्षत्राचा वापर केवळ दोष गणनेसाठीच नव्हे, तर विशिष्ट योग आणि मुहूर्तांच्या गणनेसाठीही केला जातो. मुळात ‘त्रिपाद’ ही एक ज्योतिषशास्त्रीय रचना आहे, ज्यावर विशिष्ट परिस्थितीत ‘दोष’ किंवा ‘योग’ यांचा अर्थ लावला जातो.

प्रकरण २: त्रिपाद नक्षत्रांचे राशी आणि चरणानुसार सविस्तर विश्लेषण

खालील तक्त्यामध्ये सहा त्रिपाद नक्षत्रांची संक्षिप्त माहिती दिली आहे, ज्यामुळे त्यांच्या मूलभूत गुणधर्मांची कल्पना येते. यानंतर प्रत्येक नक्षत्राचे सविस्तर विश्लेषण केले आहे.

तक्ता २.१: त्रिपाद नक्षत्रांचे संक्षिप्त विवरण

त्रिपाद नक्षत्र	नक्षत्र स्वामी	चरण आणि राशी विभाजन	संबंधित राशी स्वामी	देवता
कृत्तिका	सूर्य	१ चरण मेष, ३ चरण वृषभ	मंगळ, शुक्र	अग्नी
पुनर्वसु	गुरु	३ चरण मिथुन, १ चरण कर्क	बुध, चंद्र	अदिती
उत्तरा फाल्गुनी	सूर्य	१ चरण सिंह, ३ चरण कन्या	सूर्य, बुध	अर्यमन
विशाखा	गुरु	३ चरण तूळ, १ चरण वृश्चिक	शुक्र, मंगळ	इंद्राग्नी
उत्तराषाढा	सूर्य	१ चरण धनु, ३ चरण मकर	गुरु, शनी	विश्वदेव
पूर्वा भाद्रपदा	गुरु	३ चरण कुंभ, १ चरण मीन	शनी, गुरु	अजैकपाद

(संदर्भ: S5, S24, S100, S101, S108, S112, S118, S120, S125)

२.१. कृत्तिका नक्षत्र

• राशी आणि चरण विभाजन: कृत्तिका नक्षत्राचा पहिला चरण मंगळाच्या मेष राशीत आणि उर्वरित तीन चरण शुक्राच्या वृषभ राशीत येतात.³
• ग्रह आणि देवता प्रभाव: या नक्षत्राचा स्वामी सूर्य असून देवता अग्नी आहे. त्यामुळे यावर सूर्य, अग्नी, मंगळ आणि शुक्र या सर्वांचा संमिश्र प्रभाव दिसून येतो.⁶
• वैशिष्ट्ये: हे नक्षत्र अग्नीप्रमाणे तेजस्वी, धारदार आणि भेदक स्वभावाचे आहे. ‘कृत्तिका’ या नावाचा अर्थच ‘कापणे’ किंवा ‘कर्तन करणे’ असा आहे.⁶ या नक्षत्राच्या व्यक्ती महत्त्वाकांक्षी, नेतृत्वगुण असलेल्या, पण त्याच वेळी काहीशा उद्धट, हट्टी आणि भावनाशून्य असू शकतात. त्यांना ‘लवंगी मिरची’ असेही म्हटले जाते, कारण त्या स्पष्टवक्त्या आणि परखड असतात.⁶ मेष राशीतील चरणामुळे आक्रमकता आणि वृषभ राशीतील चरणामुळे कलात्मकता व सौंदर्याची आवड यांचा मिलाफ दिसतो, पण अग्नी आणि शुक्राच्या (जलतत्त्व) प्रभावामुळे वैवाहिक जीवनात संघर्षाची शक्यता असते.⁶

२.२. पुनर्वसु नक्षत्र

• राशी आणि चरण विभाजन: याचे पहिले तीन चरण बुधाच्या मिथुन राशीत आणि चौथे चरण चंद्राच्या कर्क राशीत येते.³
• ग्रह आणि देवता प्रभाव: याचा स्वामी गुरु असून देवता ‘अदिती’ (देवांची माता) आहे. त्यामुळे यावर गुरु, अदिती, बुध आणि चंद्र यांचा प्रभाव असतो.¹⁰
• वैशिष्ट्ये: ‘पुनः वसु’ म्हणजे ‘पुन्हा प्राप्त होणे’. हे नक्षत्र समृद्धी, वैभव आणि चांगल्या गोष्टींची पुनर्स्थापना दर्शवते.¹¹ या व्यक्ती शांत, सहनशील, ज्ञानी आणि उदार स्वभावाच्या असतात. मिथुन राशीच्या प्रभावामुळे बौद्धिक जिज्ञासा आणि कर्क राशीच्या प्रभावामुळे भावनिक संवेदनशीलता व इतरांची काळजी घेण्याची वृत्ती दिसून येते.¹⁰

२.३. उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र

• राशी आणि चरण विभाजन: याचा पहिला चरण सूर्याच्या सिंह राशीत आणि उर्वरित तीन चरण बुधाच्या कन्या राशीत येतात.³
• ग्रह आणि देवता प्रभाव: या नक्षत्राचा स्वामी सूर्य असून देवता ‘अर्यमन’ (आतिथ्य आणि करुणेची देवता) आहे. त्यामुळे यावर सूर्य आणि बुध या ग्रहांचा मुख्य प्रभाव असतो.¹⁴
• वैशिष्ट्ये: हे नक्षत्र सिंह राशीचे राजसी नेतृत्व आणि कन्या राशीची विश्लेषणात्मक, सेवाभावी आणि व्यावहारिक वृत्ती यांचा संगम आहे. या व्यक्ती उदार, परोपकारी, बुद्धिमान आणि मैत्रीपूर्ण स्वभावाच्या असतात. नातेसंबंध आणि सामाजिक कार्यामध्ये यांना विशेष यश मिळते.¹⁵

२.४. विशाखा नक्षत्र

• राशी आणि चरण विभाजन: याचे पहिले तीन चरण शुक्राच्या तूळ राशीत आणि चौथे चरण मंगळाच्या वृश्चिक राशीत येते.³
• ग्रह आणि देवता प्रभाव: स्वामी गुरु असून देवता ‘इंद्राग्नी’ (इंद्र आणि अग्नी यांची संयुक्त देवता) आहे. यामुळे यावर गुरु, शुक्र आणि मंगळ या ग्रहांचा तीव्र प्रभाव असतो.¹⁸
• वैशिष्ट्ये: याचे प्रतीक ‘विजयाची कमान’ आहे, जे ध्येय साध्य करण्याच्या तीव्र इच्छेचे द्योतक आहे. तूळ राशीमुळे या व्यक्तींमध्ये संतुलन, न्यायप्रियता आणि सामाजिकता हे गुण येतात, तर वृश्चिक राशीच्या प्रभावामुळे तीव्र भावना, दृढनिश्चय आणि काही प्रमाणात ईर्ष्या व गुप्तता हे गुणही दिसून येतात. हा एक अत्यंत शक्तिशाली आणि महत्त्वाकांक्षी लोकांचा नक्षत्र मानला जातो.¹⁷

२.५. उत्तराषाढा नक्षत्र

• राशी आणि चरण विभाजन: याचा पहिला चरण गुरुच्या धनु राशीत आणि उर्वरित तीन चरण शनीच्या मकर राशीत येतात.²¹
• ग्रह आणि देवता प्रभाव: स्वामी सूर्य असून देवता ‘विश्वदेव’ (सगळे देव) आहेत. त्यामुळे यावर सूर्य, गुरु आणि शनी या तीन महत्त्वपूर्ण ग्रहांचा प्रभाव असतो.²⁴
• वैशिष्ट्ये: याला ‘अजिंक्य नक्षत्र’ म्हटले जाते. यात धनु राशीचा आशावाद, ज्ञान आणि नैतिकता यांचा संगम मकर राशीच्या शिस्त, संयम आणि व्यावहारिकतेशी होतो. या व्यक्ती अत्यंत जबाबदार, प्रामाणिक, आदरणीय आणि कोणतेही कार्य पूर्णत्वास नेणाऱ्या असतात.²¹

२.६. पूर्वा भाद्रपदा नक्षत्र

• राशी आणि चरण विभाजन: याचे पहिले तीन चरण शनीच्या कुंभ राशीत आणि चौथे चरण गुरुच्या मीन राशीत येते.³
• ग्रह आणि देवता प्रभाव: स्वामी गुरु असून देवता ‘अजैकपाद’ (एक पायाचा बकरा, एक रुद्र रूप) आहे. यावर गुरु आणि शनी या दोन भिन्न स्वभावाच्या ग्रहांचा प्रभाव आहे.²⁶
• वैशिष्ट्ये: याचे प्रतीक ‘तिरडीचे पुढचे दोन पाय’ आहे, जे तीव्र परिवर्तन आणि गूढ शक्ती दर्शवते. या व्यक्तींमध्ये कुंभ राशीचा मानवतावादी पण अलिप्त स्वभाव आणि मीन राशीची आध्यात्मिक, अंतर्ज्ञानी आणि त्यागी वृत्ती यांचा मिलाफ असतो. हा एक अत्यंत गूढ आणि तीव्र ऊर्जेचा नक्षत्र मानला जातो, जो व्यक्तीला टोकाच्या अनुभवांमधून नेऊ शकतो.²⁷

प्रकरण ३: त्रिपाद दोष: स्वरूप, कारणे आणि मान्यता

त्रिपाद नक्षत्राशी संबंधित ‘दोष’ ही संकल्पना प्रामुख्याने जन्म आणि मृत्यू या दोन महत्त्वाच्या घटनांच्या संदर्भात विचारात घेतली जाते. या दोषाचे स्वरूप आणि त्यामागील मान्यता बहुस्तरीय आहेत. हीच कारणे त्रिपाद शांती का केली जाते, हे स्पष्ट करतात.

३.१. मृत्यू संदर्भातील दोष

त्रिपाद दोषाची सर्वात प्रचलित आणि गंभीर मान्यता मृत्यूशी संबंधित आहे. धर्मशास्त्रीय आणि ज्योतिषशास्त्रीय मान्यतेनुसार, जर एखाद्या व्यक्तीचा मृत्यू त्रिपाद नक्षत्रावर झाला, तर ते कुटुंबासाठी किंवा जवळच्या नातेवाईकांसाठी एक मोठे अरिष्ट मानले जाते. असा समज आहे की या घटनेमुळे कुटुंबात पुढील दोन मृत्यू ओढवू शकतात, ज्यामुळे एकूण तीन मृत्यूंची साखळी तयार होते.⁷ या अशुभ घटनेची पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी आणि या दोषाचे निवारण करण्यासाठी विशिष्ट शांती विधी करण्याची शिफारस केली जाते.⁸ ही संकल्पना एका वैश्विक असमतोलाचे किंवा नकारात्मक ऊर्जेच्या आवर्तनाचे प्रतीक मानली जाते, ज्याला धार्मिक विधीद्वारे थांबवणे आवश्यक असते.

३.२. जन्म संदर्भातील दोष

मृत्यूप्रमाणेच, त्रिपाद नक्षत्रात जन्म घेणे हेसुद्धा काही बाबतीत दोषपूर्ण मानले जाते. नक्षत्राची ऊर्जा दोन भिन्न राशींमध्ये विभागलेली असल्यामुळे, अशा व्यक्तींच्या जीवनात आंतरिक संघर्ष, द्विधा मनःस्थिती आणि विविध आव्हाने येऊ शकतात.⁶ उदाहरणार्थ, कृत्तिका नक्षत्रातील जन्म व्यक्तीला तापट स्वभाव, नातेसंबंधात अडचणी आणि अल्सरसारखे आरोग्यविषयक त्रास देऊ शकतो.⁶ हा दोष व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वावर, सामाजिक जीवनावर आणि आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करू शकतो, ज्यामुळे आत्मविश्वास कमी होणे किंवा मानसिक तणाव यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात.³⁰

३.३. मान्यतेचे विविध पैलू: शब्दशः ते प्रतिकात्मक

त्रिपाद दोषाच्या मान्यतेचे विश्लेषण केल्यास त्याचे विविध पैलू समोर येतात.

• शब्दशः अर्थ: अनेक जण आणि काही पारंपरिक अभ्यासक या मान्यतेचा शब्दशः अर्थ घेतात आणि पुढील मृत्यू टाळण्यासाठी शांती विधी आवश्यक मानतात.⁷
• अनुभवात्मक दृष्टिकोन: काही व्यक्तींनी असेही नमूद केले आहे की, त्यांना वैयक्तिकरित्या अशा घटनांचा अनुभव आलेला नाही.³¹ हा दृष्टिकोन या मान्यतेकडे अधिक तर्कसंगत आणि अनुभवाधिष्ठित पद्धतीने पाहतो आणि अंधश्रद्धेपेक्षा विवेकाला महत्त्व देतो.
• तात्त्विक आणि कार्मिक अर्थ: या संकल्पनेचा सर्वात सूक्ष्म अर्थ तात्त्विक आणि कार्मिक दृष्टिकोनातून लावला जातो. यानुसार, त्रिपाद नक्षत्रातील मृत्यू हा एक शाप नसून एक ‘संकेत’ आहे. याचा अर्थ असा होऊ शकतो की मृत व्यक्तीची काही इच्छा अपूर्ण राहिली आहे किंवा कुटुंबाला काहीतरी कर्म-संस्कार शिकायचा आहे.³² या काळात मृत्यू होणे म्हणजे ती व्यक्ती पापी होती असे नाही; अनेक पुण्यवान व्यक्तींचा मृत्यूही अशा नक्षत्रांवर होतो.³² उलट, काही मतांनुसार त्रिपाद नक्षत्रातील मृत्यू हा त्या आत्म्याच्या जलद पुनर्जन्माचे लक्षण मानले जाते.³²

या विविध दृष्टिकोनांवरून हे स्पष्ट होते की, त्रिपाद दोषाची संकल्पना केवळ एका सरळसोट भीतीवर आधारित नाही, तर ती मानवी जीवनातील दुःखद आणि अनपेक्षित घटनांना समजून घेण्यासाठी आणि त्यावर प्रतिक्रिया देण्यासाठी एक धार्मिक-सामाजिक चौकट प्रदान करते. शांती विधी केवळ मृत्यू टाळण्यासाठी नाही, तर शोकाकुल कुटुंबाला मानसिक आधार देण्यासाठी (“मनातील भीती कमी करायची पद्धत” ³¹) आणि मृत आत्म्याच्या पुढील प्रवासात मदत करण्यासाठी केला जातो.

प्रकरण ४: धर्मग्रंथांमधील आधार आणि संदर्भ

त्रिपाद शांतीसारख्या विधींना धार्मिक आणि सामाजिक मान्यता मिळण्यासाठी धर्मग्रंथांचा आधार असणे महत्त्वाचे असते. या प्रथेचा आधार प्रामुख्याने मध्ययुगीन निबंध ग्रंथांमध्ये आढळतो.

४.१. निबंध ग्रंथ: धर्मसिंधु आणि निर्णयसिंधु

‘निबंध ग्रंथ’ हे असे ग्रंथ आहेत ज्यात पूर्वीच्या श्रुती, स्मृती, पुराणे आणि इतर धर्मशास्त्रांमधील विखुरलेल्या नियमांचे संकलन, विश्लेषण आणि सुसूत्र मांडणी केलेली असते. काशीनाथ उपाध्याय (अंदाजे १७९०) यांचा ‘धर्मसिंधु’ आणि कमलाकर भट्ट (अंदाजे १६१२) यांचा ‘निर्णयसिंधु’ हे दोन ग्रंथ हिंदू धार्मिक विधी आणि आचारांसाठी अत्यंत प्रमाण मानले जातात.³³

या ग्रंथांमध्ये त्रिपाद नक्षत्रांचा स्पष्ट उल्लेख आढळतो. विशेषतः ‘निर्णयसिंधु’ या ग्रंथात नारायण नागबलीसारख्या विधींसाठी धनिष्ठा पंचक आणि त्रिपाद नक्षत्रे निषिद्ध (अशुभ) मानली आहेत.³⁴ या ग्रंथांनी अशा अशुभ योगांवर शांती करण्याची आवश्यकता प्रतिपादन करून या विधींना शास्त्रीय आधार दिला आहे. ‘धर्मसिंधु’ आणि ‘निर्णयसिंधु’ मध्ये एक सूक्ष्म नियम सांगितला आहे: जर मृत्यू पंचक/त्रिपाद काळात झाला असेल आणि दाहसंस्कार त्यानंतर होणार असतील, तर शांती करणे आवश्यक आहे. याउलट, जर मृत्यू आधी झाला असेल आणि दाहसंस्कार पंचक/त्रिपाद काळात होणार असतील, तर केवळ ‘पुत्तल विधी’ पुरेसा आहे.³⁶ यावरून या ग्रंथांची तर्कशुद्ध आणि नियमबद्ध मांडणी दिसून येते.

४.२. मरणोत्तर शांती प्रकरणाचे विश्लेषण

‘धर्मसिंधु’ सारख्या ग्रंथांमध्ये अंत्येष्टी कर्माचे (मरणोत्तर विधी) सविस्तर वर्णन आहे.³⁷ त्रिपाद शांती हा विधी या मोठ्या प्रक्रियेचा एक भाग आहे. सुतक संपल्यानंतर अकराव्या किंवा तेराव्या दिवशी हा विधी केला जातो. या दिवशी होणाऱ्या इतर विधींमध्ये महैकोद्दिष्ट श्राद्ध, रुद्रगण श्राद्ध आणि वसुगण श्राद्ध यांचा समावेश असतो.⁵ या संपूर्ण प्रक्रियेचा उद्देश मृत आत्म्याला ‘प्रेत’ अवस्थेतून मुक्त करून ‘पितृ’ लोकांत स्थान मिळवून देणे हा असतो. त्रिपाद शांती हा त्या प्रवासातील एक अडथळा दूर करण्याचा विधी आहे.

या विवेचनावरून हे स्पष्ट होते की त्रिपाद शांतीचा अधिकार प्राचीन वेदांपेक्षा मध्ययुगीन निबंध ग्रंथांमधून अधिक दृढ झाला आहे. या ग्रंथांनी तत्कालीन समाजात प्रचलित असलेल्या अनेक प्रथांना सुसूत्र आणि प्रमाणबद्ध रूप दिले, ज्यामुळे या विधींना एक मजबूत पारंपरिक आधार मिळाला.

प्रकरण ५: त्रिपाद शांती: स्वरूप आणि उद्देश

त्रिपाद दोषाच्या निवारणासाठी मुख्यत्वे दोन विधी सांगितले जातात: पुत्तल विधी आणि त्रिपाद शांती पूजा. हे विधी काय आहेत आणि त्यांचा उद्देश काय आहे, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

५.१. पुत्तल विधी

हा एक प्रतिकात्मक विधी आहे जो मृतदेहाच्या दाहसंस्कारावेळी केला जातो. याचा मुख्य उद्देश कुटुंबावर येणारे संभाव्य अरिष्ट टाळणे हा आहे.⁷ या प्रक्रियेत, गव्हाच्या पिठाचे तीन पुतळे (पुत्तल) बनवून ते मृतदेहासोबत दहन केले जातात.⁸ हे प्रतिकात्मक बलिदान दोषाचे शमन करते, अशी श्रद्धा आहे.

५.२. त्रिपाद शांती पूजा

हा मुख्य शांती विधी सुतकाचा कालावधी संपल्यानंतर, साधारणपणे अकराव्या किंवा तेराव्या दिवशी केला जातो.⁵ काही वेळा, ज्या नक्षत्रावर मृत्यू झाला आहे, ते नक्षत्र वर्षभराने पुन्हा आल्यावरही हा विधी केला जातो.³⁶ या पूजेचा उद्देश कुटुंबाच्या कल्याणासाठी आणि त्रिपाद दोषाच्या पूर्ण निवारणासाठी देवतांचे पूजन आणि हवन करणे हा असतो. या पूजेद्वारे मृत आत्म्याला शांती मिळावी आणि कुटुंबातील सदस्यांना मानसिक आधार मिळावा, अशी भावना असते.

५.३. गंडमूळ शांती आणि त्रिपाद शांती यांतील फरक

अनेकदा या दोन शांती विधींमध्ये संभ्रम निर्माण होतो.

• गंडमूळ शांती: ही ‘जनन शांती’ आहे, जी अश्विनी, आश्लेषा, मघा, ज्येष्ठा, मूळ आणि रेवती या सहा गंडमूळ नक्षत्रांपैकी एकात मुलाचा जन्म झाल्यास केली जाते. हा योग मुलासाठी किंवा त्याच्या आई-वडिलांसाठी अरिष्टकारक मानला जातो.¹
• त्रिपाद शांती: ही प्रामुख्याने ‘मरण शांती’ आहे, जी त्रिपाद नक्षत्रावर मृत्यू झाल्यास केली जाते.⁸ काहीवेळा त्रिपाद नक्षत्रातील जन्माच्या दोषासाठीही हा विधी सांगितला जातो, परंतु त्याचा मुख्य संबंध मृत्यूशी आहे.⁴⁰

प्रकरण ६: निष्कर्ष आणि आधुनिक दृष्टिकोन

६.१. सारांश

या सखोल विश्लेषणावरून हे स्पष्ट होते की, त्रिपाद शांती ही एक जटिल सामाजिक-धार्मिक प्रथा आहे, जिची मुळे मध्ययुगीन ज्योतिष आणि धर्मशास्त्रीय परंपरांमध्ये खोलवर रुजलेली आहेत. विशिष्ट ज्योतिषीय काळात होणाऱ्या मृत्यूमुळे (आणि काही वेळा जन्मामुळे) उत्पन्न होणाऱ्या ‘दोषाचे’ निवारण करणे हा या प्रथेचा मुख्य उद्देश आहे. ही प्रथा पुत्तल विधी (दाहसंस्कारावेळी) आणि शांती पूजा (सुतक संपल्यावर) या दोन मुख्य विधींद्वारे आचरणात आणली जाते.

६.२. महत्त्व आणि फायदे

त्रिपाद शांतीचे महत्त्व विविध स्तरांवर दिसून येते:

1. संकट निवारण: या विधीचे प्राथमिक महत्त्व कुटुंबावर ओढवलेले संभाव्य संकट टाळणे हे आहे.⁸
2. मानसिक आधार: मृत्यूच्या दुःखाने आणि भविष्याच्या भीतीने ग्रासलेल्या कुटुंबाला हा विधी एक मानसिक आणि आध्यात्मिक आधार देतो. एका संरचित मार्गाचे अनुसरण केल्याने त्यांना कठीण काळातून जाण्यासाठी एक प्रकारचे धैर्य मिळते.⁴¹
3. आत्म्याची शांती: आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, हा विधी मृत आत्म्याच्या पुढील प्रवासातील अडथळे दूर करून त्याला शांती आणि सद्गती मिळवून देण्यास मदत करतो. यामुळे आत्म्याचा पुनर्जन्माचा मार्ग सुकर होतो, अशी श्रद्धा आहे.³²

६.३. आधुनिक काळातील प्रासंगिकता

आधुनिक काळात, जिथे वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला अधिक महत्त्व दिले जाते, तिथे त्रिपाद शांतीसारख्या प्रथांच्या प्रासंगिकतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. या दोषाच्या शब्दशः परिणामांना वैज्ञानिक आधार मिळत नाही. तथापि, या प्रथेचे सामाजिक आणि मानसिक महत्त्व दुर्लक्षित करता येत नाही.

ही प्रथा आजही अनेक श्रद्धाळू लोकांसाठी खोल अर्थ धारण करते. भीतीपोटी किंवा दबावाखाली न येता, परंपरेचा आदर करत माहितीपूर्ण निर्णय घेणे महत्त्वाचे आहे.⁴² त्रिपाद शांती विधी केवळ एक ‘अंधश्रद्धा’ म्हणून न पाहता, ज्योतिष, धर्मशास्त्र, कर्मकांड आणि मानसशास्त्र यांना एकत्रित करून मानवाच्या मृत्यू, दैव आणि अज्ञात गोष्टींविषयीच्या मूलभूत चिंतांना हाताळणारी एक सुविकसित, बहुस्तरीय परंपरा म्हणून पाहणे अधिक योग्य ठरेल. ही प्रथा आजही सांस्कृतिक सातत्य टिकवून ठेवण्यात आणि समाजाला भावनिक आधार देण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.