धन्वंतरी पूजन:

I. प्रस्तावना: धन्वंतरी पूजनाचे स्वरूप आणि संशोधन लक्ष्य

भगवान धन्वंतरी, ज्यांना देवांचे वैद्य आणि भगवान विष्णूचा अंश अथवा अवतार मानले जाते , यांचे पूजन भारतीय संस्कृतीमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे स्थान दर्शवते. हे पूजन केवळ एक धार्मिक विधी नसून, ते आरोग्य, दीर्घायुष्य, शारीरिक आणि मानसिक संतुलन यांसारख्या मूलभूत मानवी कल्याणाच्या तत्त्वज्ञानाचे प्रतीक आहे. मानवी जीवनातील सर्वात महत्त्वाचे धन आरोग्य आहे, या चिरंतन सत्यावर या पूजनाचा आधार आहे.

प्रस्तुत अहवाल धन्वंतरी पूजनाच्या विविध स्तरांवरील आयामांचे सखोल विश्लेषण करतो. यामध्ये पूजेमागील तात्त्विक उद्दिष्ट्ये, त्याचे ऐतिहासिक आणि पौराणित महत्त्व, आणि विशेषतः पूजेची सुरुवात पारंपरिक संदर्भात कधी झाली, तसेच आधुनिक काळात तिचे संस्थात्मीकरण कसे झाले, यावर लक्ष केंद्रित केले आहे. या विश्लेषणात पूजेच्या पद्धती, मंत्रांचे पठण किंवा त्यासाठी लागणारे साहित्य या कर्मकांडीय बाबींचा समावेश पूर्णतः टाळण्यात आला आहे, जेणेकरून या विषयाच्या सखोल तात्विक आणि ऐतिहासिक मुळांचा अभ्यास करता येईल.

प्राप्त माहितीनुसार, धन्वंतरी पूजनाचा आधार समुद्रमंथनातून झालेला देवाचा दैवी अवतार आणि मानवी रूपात आयुर्वेदाचा प्रसार करणारा आचार्य असा दुहेरी आहे. या पूजनाचा मुख्य उद्देश रोगनिवारण आणि उत्तम आरोग्याची कामना असून, ते आयुर्वेदाच्या समग्र उपचाराच्या तत्त्वज्ञानाशी दृढपणे जोडलेले आहे. पूजनाच्या आरंभाचा कालखंड पारंपरिकरित्या धनत्रयोदशीच्या तिथीवर आणि संस्थात्मक स्तरावर ‘राष्ट्रीय आयुर्वेद दिना’च्या घोषणेनंतर २३ सप्टेंबर या निश्चित तारखेवर विभागलेला आहे.

II. धन्वंतरीची ओळख: दैवी आणि मानवी अवतार

धन्वंतरीची संकल्पना भारतीय पुराणांमध्ये दोन प्रमुख रूपांमध्ये प्रकट होते: एक म्हणजे समुद्रमंथनातून अमृत घेऊन आलेला देव, आणि दुसरे म्हणजे पृथ्वीवर आयुर्वेदाचे ज्ञान देणारा काशीचा राजा आणि आचार्य. धन्वंतरी पूजनाचे तात्त्विक महत्त्व या द्वैती स्वरूपात दडलेले आहे.

II.A. धन्वंतरीचे दैवी स्वरूप: अमृतकलशाचा देव

धन्वंतरीला देवांचा वैद्य आणि भगवान विष्णूचा एक अंश किंवा अवतार म्हणून पूजले जाते. यामुळे त्याला केवळ आरोग्यदाता नव्हे, तर सर्वोच्च दैवी शक्तीच्या कल्याणकारी कार्याचा भाग म्हणून पाहिले जाते. त्याचे सर्वात महत्त्वाचे आणि प्रतिष्ठित प्रकटीकरण समुद्रमंथनाच्या घटनेत झाले. अमरत्व प्राप्त करण्यासाठी देव आणि दानव यांनी क्षीरसागराचे मंथन केले, तेव्हा त्यातून चौदा रत्ने बाहेर पडली; त्या चौदा रत्नांपैकी एक म्हणजे भगवान धन्वंतरी.

तो हातात अमृतकलश (अमृताचे पात्र) घेऊन प्रगट झाला. अमृत हे चिरंजीवन, तेज, उत्साह (Vitality) आणि आरोग्याचे अंतिम प्रतीक आहे. पाण्यापासून जन्मला म्हणून त्याला ‘अब्ज’ असेही म्हणतात. प्राचीन संस्कृत ग्रंथ ‘विष्णुधर्मोत्तर’ नुसार, धन्वंतरीला सामान्यतः चार हातांनी दर्शविले जाते, ज्यामध्ये शंख, चक्र, जळू (औषधी) आणि अमृतकलश असतो. या चित्रणामुळे पूजेचा मूळ उद्देश अमृततत्त्वाची प्राप्ती करणे हा ठरतो, म्हणजे केवळ रोग बरे करणे नव्हे, तर चिरंतन आरोग्य आणि जीवनातील ऊर्जा प्राप्त करणे.

II.B. काशीराज धन्वंतरी: मानवी अवतार आणि ज्ञानाचे प्रकटीकरण

धन्वंतरीला केवळ दैवी देव मानले जात नाही, तर त्याला आयुर्वेदाच्या ज्ञानाचा महान आचार्य म्हणूनही गौरविला जातो. हरिवंश, विष्णुपुराण आणि भागवत पुराण यांसारख्या ग्रंथांनुसार, भगवान विष्णूने त्याला मनुष्यजन्म काशीच्या राजवंशात घेण्याचा वर दिला होता. त्यानुसार, त्याने काशीचा राजा म्हणून मनुष्यरूपात अवतार घेतला. याच अवतारात त्याने आयुर्वेदाचे ज्ञान मानवजातीला उपदेशिले.

या मानवी अवतारात, धन्वंतरीने शल्यतंत्र (Surgery) या शाखेवर विशेष लक्ष केंद्रित केले. त्याने सुश्रुतसंहितेचा कर्ता असलेल्या सुश्रुतसह अनेक आचार्यांना आयुर्वेदाचे मूलभूत ज्ञान दिले. काही पुराणांमध्ये, काशीच्या वंशातील दिवोदास या राजालाच धन्वंतरीचा अवतार मानले जाते. धन्वंतरीने आयुर्वेदाचे जे ज्ञान उपदेशिले, त्यात अष्टांग आयुर्वेदाच्या आठ प्रमुख शाखांचा समावेश आहे: काय (शरीर विज्ञान), बाल (बालवैद्यक), ग्रह (भूतबाधा), ऊर्ध्वांग (शिरोभागातील विकार), शल्य (शस्त्रक्रिया), द्वंष्ट्रा (विषचिकित्सा), जरा (रसायन, दीर्घायुष्य) आणि वृष (वाजीकरण).

हे द्वैती स्वरूप धन्वंतरी पूजनाला एक विशेष तात्त्विक आयाम देते. जर धन्वंतरी फक्त समुद्रमंथनातील देव असता, तर त्याचे पूजन केवळ चमत्काराची अपेक्षा ठेवणारे ठरले असते. परंतु, काशीराज धन्वंतरीच्या रूपात, त्याने आयुर्वेदाच्या ग्रंथांचे अध्ययन करणे आणि योग्य जीवनशैली स्वीकारणे या मानवी प्रयत्नांना महत्त्व दिले. पूजेद्वारे भक्त दैवी प्रेरणा (अमृत) आणि शास्त्रीय ज्ञान (अष्टांग आयुर्वेद) या दोन्हींचा स्वीकार करतो.

धन्वंतरीच्या या दैवी आणि आचार्य स्वरूपामुळे, त्याचे पूजन केवळ उपचारांसाठी नव्हे, तर संरक्षणासाठीही केले जाते. त्याचे विष्णूशी असलेले संबंध आणि हातात सुदर्शन चक्र असणे, हे दर्शवते की त्याचे कार्य रोग निवारणसह सर्व प्रकारचे भय नष्ट करणे आहे. यामुळे भक्त केवळ शारीरिक आजारांपासून मुक्ती मागत नाहीत, तर मोठे आजार किंवा मृत्यूचे भय दूर करण्याची कामना करतात.

III. धन्वंतरी पूजनाची सुरुवात: कालक्रमानुसार विश्लेषण

धन्वंतरी पूजनाची ‘सुरुवात’ कधी झाली, या प्रश्नाचे उत्तर दोन भिन्न कालखंडांमध्ये विभागलेले आहे: एक पौराणिक आणि पारंपरिक, तर दुसरा आधुनिक आणि संस्थात्मक.

III.A. पारंपरिक सुरुवात: धनत्रयोदशी (Dhanvantari Jayanti)

धन्वंतरी पूजनाची पारंपरिक सुरुवात हिंदू पंचांगानुसार कार्तिक महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या त्रयोदशी तिथीला झाली, जी धनत्रयोदशी (धनतेरस) म्हणून प्रसिद्ध आहे. याच दिवशी भगवान धन्वंतरी समुद्रमंथनातून अमृतकलश घेऊन प्रकट झाले होते. त्यामुळे, या प्रकटीकरणाच्या दिवसाचे स्मरण म्हणून हजारो वर्षांपूर्वी ही पूजा करण्याची प्रथा सुरू झाली.

या प्रथेमागे एक तात्त्विक कारण दडलेले आहे. धनत्रयोदशीचा कालखंड सामान्यतः हिवाळ्याच्या सुरुवातीचा असतो. आयुर्वेदानुसार, हा ऋतू बदल शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी शरीरशुद्धी करणे आणि औषधी वनस्पतींचा वापर करणे महत्त्वाचा असतो. या नैसर्गिक बदलांशी जुळवून घेण्यासाठी, जीवनशक्ती वाढवण्यासाठी, तसेच पुढील वर्षासाठी आरोग्याचे वरदान मागण्यासाठी या तिथीला धन्वंतरीचे पूजन करण्याची प्रथा रूढ झाली.

धनत्रयोदशीला (धन-तेरस) धन्वंतरीची पूजा करणे, हा केवळ योगायोग नाही. हा क्रम भारतीय संस्कृतीमध्ये ‘आरोग्य हेच खरे धन’ (आरोग्यम् परमं धनम्) या मूलभूत तत्त्वज्ञानाचा आरंभीचा धडा म्हणून स्थापित करतो. लक्ष्मी पूजन (दिवाळी) च्या दोन दिवस आधी धन्वंतरीचा उत्सव येतो. हा क्रम सूचित करतो की, भौतिक संपत्तीचा उपभोग घेण्यासाठी निरोगी शरीर ही मूलभूत अट आहे. आरोग्य नसताना, कोणतीही समृद्धी निरर्थक ठरते. या तात्त्विक क्रमानेच या पूजेच्या प्रथेची सुरुवात झाली.

III.B. आधुनिक सुरुवात: राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन

धन्वंतरी पूजनाला संस्थात्मक आणि राष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळाल्याने, पूजेच्या आरंभाला एक नवीन आयाम मिळाला. भारत सरकारने आयुष मंत्रालयाच्या माध्यमातून २०१६ पासून धन्वंतरी जयंतीच्या दिवशी ‘राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन’ साजरा करण्याची प्रथा सुरू केली. या प्रथेची सुरुवात केवळ धार्मिक पूजनासाठी नव्हे, तर राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आयुर्वेदाच्या समग्र उपचारात्मक महत्त्वाला चालना देण्यासाठी झाली.

III.C. निश्चित दिनांकाकडे संक्रमण आणि धोरणात्मक बदल

राष्ट्रीय आयुर्वेद दिनाची तिथी निश्चित करण्याच्या धोरणात्मक निर्णयात धन्वंतरी पूजनाच्या वैश्विक स्वीकृतीचे मूळ आहे. २०१६ ते २०२४ पर्यंत, हा दिवस पारंपरिक चंद्र तिथीनुसार (धनत्रयोदशी) साजरा केला जात होता. परंतु, मार्च २०२५ मध्ये भारत सरकारने एक महत्त्वपूर्ण धोरणात्मक बदल करून, राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन दरवर्षी २३ सप्टेंबर या निश्चित तारखेला साजरा करण्याची घोषणा केली.

या बदलामागील उद्देश स्पष्ट आहे: आयुर्वेदाला धार्मिक कर्मकांडाच्या मर्यादेतून बाहेर काढून जागतिक आरोग्य प्रणालीत समाविष्ट करणे आणि त्याला ‘युनिव्हर्सल कॅलेंडर आयडेंटिटी’ (सार्वत्रिक कॅलेंडर ओळख) मिळवून देणे. २३ सप्टेंबर ही तारीख शरद संपात (Autumnal Equinox) शी जोडलेली आहे. संपात म्हणजे दिवस आणि रात्र समान असणे, जे प्रकृती आणि ब्रह्मांडातील संतुलनाचे प्रतीक आहे. आयुर्वेदाचे मूळ तत्त्वज्ञान (सम-दोष स्थिती) निसर्गातील या संतुलनाशी जोडल्याने, राष्ट्रीय आयुर्वेद दिनाला धार्मिक ऐवजी सार्वत्रिक, वैज्ञानिक आणि तात्विक आधार मिळतो.

IV. धन्वंतरी पूजन का केले जाते? (पूजन करण्यामागील सखोल उद्दिष्ट्ये)

धन्वंतरी पूजनाचा मूळ उद्देश केवळ धार्मिक विधी किंवा उपचार मागणे इतका मर्यादित नसून, तो जीवनशैली आणि मानसशास्त्रीय स्थिरतेच्या तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे.

IV.A. रोगमुक्ती, दीर्घायुष्य आणि उपचारांची कामना

पूजेचे प्राथमिक उद्दिष्ट म्हणजे शारीरिक व्याधी आणि रोगांपासून मुक्ती मिळवणे. धन्वंतरीला ‘सर्व रोगनिवारणाय’ आणि ‘अमृतकलश हस्तय’ म्हणून ओळखले जाते. भक्त चांगले आरोग्य लाभावे, उत्साह (Vitality) टिकून राहावा आणि दीर्घायुष्य मिळावे यासाठी प्रार्थना करतात.

या पूजनाद्वारे, अमृततत्त्वाची कामना केली जाते. अमृत हे केवळ दीर्घायुष्य देत नाही, तर ते शरीराच्या प्रत्येक पेशीमध्ये पुनरुज्जीवन आणते. धन्वंतरीचा मंत्रोच्चार हा दैवी उपचाराची शक्ती जागृत करण्यासाठी आणि रोग बरे करण्याच्या प्रक्रियेत दैवी हस्तक्षेप व्हावा यासाठी केला जातो.

IV.B. ज्ञान आणि जीवनशैलीच्या तत्त्वज्ञानाचा स्वीकार

धन्वंतरी पूजन हे केवळ प्रार्थना नाही, तर ज्ञानाचे आवाहन आहे. या पूजेचा एक महत्त्वाचा उद्देश ‘आयुर्वेद ग्रंथ’ आणि त्यातील शिकवणींचा आदर करणे हा आहे. धन्वंतरीने लोकांना केवळ उपचार दिले नाहीत, तर जीवन जगण्याची योग्य पद्धत शिकवली. पूजनाद्वारे भक्त योग्य आहार-विहार, ऋतूनुसार दिनचर्या, योग, ध्यान आणि औषधी वनस्पतींचा वापर स्वीकारण्याचा संकल्प करतात.

यामुळे, पूजनाचा उद्देश केवळ दैवी कृपा प्राप्त करणे नव्हे, तर काशीराज धन्वंतरीने (आचार्य) शिकवलेल्या कृती-आधारित उपचारांना मान्यता देणे आहे. भक्त केवळ रोग बरे होण्यासाठी प्रार्थना करत नाहीत, तर ते शास्त्रीय ज्ञानाचा अभ्यास करून शरीर निरोगी ठेवणे या सक्रिय दृष्टिकोनाचा स्वीकार करतात.

IV.C. मानसशास्त्रीय स्थिरता आणि भय-निवारण

आरोग्याच्या देवतेची पूजा करण्यामागील एक महत्त्वपूर्ण उद्दिष्ट मानसशास्त्रीय आहे. धन्वंतरी मंत्रांमध्ये ‘सर्व भयविनाशाय’ हा उल्लेख येतो. मोठ्या आजारांची भीती (fear of disease) आणि मृत्यूचे भय मानवासाठी नेहमीच चिंतेचे कारण ठरले आहे. धन्वंतरीचे पूजन आणि मंत्राचे पठण केल्याने भक्तांना एक गहन शांतता आणि धैर्य प्राप्त होते. हे मानसशास्त्रीय आश्वासन गंभीर आरोग्य समस्यांना तोंड देण्यासाठी आवश्यक असते.

IV.D. नैतिक आणि सामाजिक आरोग्याचा उद्देश

धन्वंतरी पूजनाचा उद्देश केवळ वैयक्तिक आरोग्य साधणे नाही, तर सामाजिक कल्याणासाठी योगदान देणे हा देखील आहे. धनत्रयोदशीला आरोग्य आणि दानाला विशेष महत्त्व दिले जाते. पूजेच्या तत्त्वज्ञानानुसार, आरोग्यसंपन्न जीवनासाठी प्रार्थना करतानाच, दुर्बळ आणि गरजू लोकांसाठी आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देणे (उदा. मोफत शस्त्रक्रिया, कृत्रिम अवयव वितरण) हे धन्वंतरीच्या शिकवणींशी सुसंगत आहे. त्यामुळे पूजनाचे सामाजिक परिमाण हे सामाजिक आरोग्यासाठी आणि उपचाराच्या नैतिकतेसाठी समर्पित आहे.

V. धन्वंतरी याग/हवणाचे तात्त्विक उद्दिष्ट्ये, मंत्र आणि द्रव्ये

धन्वंतरी याग (Dhanvantari Homam) हे धन्वंतरी पूजनाचे एक विशिष्ट कर्मकांडीय स्वरूप आहे. यामध्ये अग्नीमध्ये आहुती देऊन भगवान धन्वंतरीला आवाहन केले जाते, ज्याचा मुख्य उद्देश आरोग्य पुनर्संचयित करणे, दीर्घायुष्य (आयुष्यम्) प्राप्त करणे आणि शारीरिक-मानसिक समस्यांपासून मुक्ती मिळवणे हा असतो.

V.A. धन्वंतरी याग का केला जातो? (तात्त्विक उद्दिष्ट्ये)

धन्वंतरी होममागे (याग) खालील प्रमुख तात्त्विक उद्दिष्ट्ये आहेत:

1. सर्व रोगांपासून मुक्ती: हा याग रोगनिवारणासाठी एक प्रभावी उपाय मानला जातो आणि गंभीर आजारांवर किंवा शारीरिक/मानसिक समस्यांवर उपचार म्हणून आध्यात्मिक थेरपी म्हणून केला जातो.
2. दीर्घायुष्य (आयुष्यम्) प्राप्ती: हा याग दीर्घायुष्य आणि निरोगी जीवन प्राप्त करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. वर्षातून एकदा हा होम केल्यास आयुष्य आणि आरोग्य सुधारते.
3. नकारात्मकतेचा नाश: धन्वंतरी होमम शरीरातील नकारात्मकता (Negative Aspects) नष्ट करतो, ज्यामुळे शांतता (Peace), ऊर्जा पातळी (Energy Level) आणि सकारात्मक स्पंदने (Positive Vibrations) वाढतात.
4. दैवी उपचारांचे आवाहन: या यज्ञाद्वारे, भक्त दैवी चिकित्सक असलेल्या भगवान धन्वंतरीच्या आशीर्वादांचे आवाहन करतात, ज्यामुळे आरोग्य समस्यांवर आध्यात्मिक उपाय मिळतो.
5. पर्यावरणात औषधी गुणधर्मांचे उत्सर्जन: होमकुंडात विशिष्ट औषधी वनस्पती आणि द्रव्ये अर्पण केल्यामुळे, त्यातून उत्सर्जित होणारा धूर हवेमध्ये औषधी गुणधर्म पसरवतो, ज्यामुळे परिसरातील शारीरिक आजार कमी होण्यास मदत होते.

V.B. धन्वंतरी यागासाठी वापरले जाणारे मंत्र

धन्वंतरी यागामध्ये भगवान धन्वंतरीला प्रसन्न करण्यासाठी आणि उपचारात्मक ऊर्जा जागृत करण्यासाठी विविध मंत्रांचा वापर केला जातो. यामध्ये मूळ मंत्र, वेद मंत्र आणि आयुष सूक्त यांचा समावेश असतो.

यागासाठी वापरला जाणारा सर्वात महत्त्वाचा आणि प्रसिद्ध महामंत्र खालीलप्रमाणे आहे:

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय धन्वंतरये अमृतकलशहस्ताय [वज्रजलौकहस्ताय] सर्वामयविनाशनाय त्रैलोक्यनाथाय श्रीमहाविष्णवे नमः। (किंवा स्वाहा)

(अर्थ: मी भगवान वासुदेवांचा (विष्णूंचा) अवतार असलेल्या धन्वंतरींना नमन करतो. ज्यांच्या हातात अमृताचा कलश आहे, जे सर्व रोग आणि भय नष्ट करणारे आहेत आणि जे तिन्ही लोकांचे स्वामी श्री महाविष्णू आहेत, त्यांना मी नमन करतो.)

याव्यतिरिक्त, काही यागांमध्ये खालील मंत्राचाही उपयोग केला जातो:

• तारक मंत्र (Tarak Mantra): ॐ धं धन्वंतरये नमः
• गायत्री मंत्र (Gayatri Mantra): ॐ वासुदेवाय विद्महे सुधाहस्ताय धीमहि । तन्नो धन्वंतरि प्रचोदयात्
• बीज मंत्र (Seed Mantra): “ओम ह्रीं धन्वंतरी महाविष्णवे नमः”

V.C. धन्वंतरी यागामध्ये वापरली जाणारी द्रव्ये (आहुती)

धन्वंतरी यागाचे वैशिष्ट्य म्हणजे यात वापरली जाणारी द्रव्ये. ही द्रव्ये होमकुंडात अर्पण केली जातात, जी अग्नीच्या माध्यमातून वातावरणात औषधी गुणधर्म (Medicinal Properties) उत्सर्जित करतात.

यागासाठी वापरल्या जाणाऱ्या प्रमुख द्रव्यांमध्ये (आहुती) यांचा समावेश होतो:

1. औषधी वनस्पती (Medicinal Herbs): धन्वंतरी होमामध्ये, विशेषतः १०८ विविध प्रकारच्या औषधी वनस्पतींची आहुती दिली जाते. या औषधी वनस्पतींच्या आहुतीने संपूर्ण वातावरणात सकारात्मक आणि उपचारात्मक ऊर्जा पसरते.
2. अमृत मिश्रित तूप आणि दूध: अमृततत्त्वाचे प्रतीक म्हणून तूप (Ghee) आणि दुधात बुडवलेले पदार्थ होमकुंडात अर्पण केले जातात.
3. दुधाची खीर (Milk Payasam): होममामध्ये दूध पायसम (खीर) आणि तूप यांसारख्या पौष्टिक पदार्थांची आहुती देखील दिली जाते.
4. सामान्य याग साहित्य: इतर यज्ञांप्रमाणेच यागामध्ये समिधा, चंदन, , आणि इतर आवश्यक साहित्य वापरले जाते, परंतु औषधी वनस्पतींना विशेष महत्त्व दिले जाते.

धन्वंतरी याग हा केवळ धार्मिक विधी नसून, आयुर्वेदाच्या मूलभूत तत्त्वज्ञानावर आधारित रोगप्रतिबंधक आणि उपचारात्मक आध्यात्मिक उपाय आहे.

VI. धन्वंतरी पूजनाचे तात्त्विक आणि सामाजिक महत्त्व

धन्वंतरी पूजनाचे महत्त्व भारतीय तत्त्वज्ञानातील खोलवर रुजलेल्या ‘प्राणशक्ती’ आणि ‘समग्र संतुलन’ या संकल्पनांशी जोडलेले आहे, ज्यामुळे ते केवळ वैयक्तिक पूजा न राहता एक जीवन-विज्ञान (Life-Science) बनते.

VI.A. आरोग्य हाच परमार्थ आणि समग्र उपचारांचा स्वीकार

धन्वंतरी पूजन हा ‘आरोग्यम् परमं धनम्’ या मूलभूत सिद्धांताची पुष्टी करतो. हे पूजन भौतिक संपत्तीपेक्षा कल्याण (Wellness) आणि दीर्घायुष्य याला जीवनात सर्वोच्च स्थान देते. आयुर्वेदाचे मूळ ज्ञान केवळ रोग झाल्यावर उपचार करणे नाही, तर जीवन जगण्याची योग्य पद्धत आणि शरीर, मन आणि आत्मा यांच्यात संतुलन साधून शाश्वत आरोग्य प्राप्त करणे आहे.

धन्वंतरीचे पूजन करणारे भक्त नकळतपणे प्रतिबंधात्मक आरोग्य सेवेला (Preventive Healthcare) महत्त्व देतात. म्हणजेच, रोग झाल्यावर उपचार करण्याऐवजी, निरोगी असतानाच आरोग्य आणि जीवनशक्ती (अमृत) टिकवून ठेवण्यासाठी प्रार्थना करणे, हे या पूजनाचे मुख्य फलित आहे.

VI.B. प्राणशक्ती आणि वैश्विक ब्रह्मतत्त्वाशी संबंध

धन्वंतरी पूजनाचे सर्वात मोठे तात्त्विक महत्त्व हे प्राणशक्तीच्या नियंत्रणाशी आणि आवाहनाशी जोडलेले आहे. भारतीय अध्यात्मिक विचारात प्राणशक्ती (जीवन ऊर्जा) ला अत्यंत उच्च स्थान आहे. अथर्ववेद आणि छान्दोग्योपनिषद् यांसारख्या ग्रंथांमध्ये प्राणशक्तीला सर्व भूतांचे मूळ आणि सर्वस्थितिकारक शक्ती मानले आहे.

या प्राणशक्तीचे महत्त्व इतके आहे की, भगवतपाद श्रीशंकराचार्यांनी ब्रह्मसूत्राच्या भाष्य करताना प्राणशक्तीला ब्रह्मतत्त्वापर्यंत मानले आहे. धन्वंतरी हा अमृत आणि आरोग्याचा देव असल्याने, तो या वैश्विक प्राणशक्तीचा संरक्षक आणि पुनरुत्थान करणारा ठरतो. त्यामुळे त्याची पूजा करणे म्हणजे केवळ औषधींसाठी प्रार्थना करणे नव्हे, तर मानवी आणि वैश्विक जीवनशक्तीचे आवाहन करणे होय.

VI.C. आयुर्वेदाच्या अष्टांग ज्ञानाचा गौरव

धन्वंतरी हे अष्टांग आयुर्वेदाचे प्रवर्तक आहेत. पूजेचे महत्त्व केवळ सामान्य औषधोपचारापुरते मर्यादित नाही, तर आयुर्वेदाच्या आठ प्रमुख शाखांना गौरवणे आहे. यामध्ये शल्यतंत्र (शस्त्रक्रिया) आणि जरा (रसायन, रोगप्रतिकारशक्ती) यांसारख्या अत्यंत जटिल क्षेत्रातील प्राचीन ज्ञानाचा गौरव करणे समाविष्ट आहे. विशेषतः, धन्वंतरीला काशीराज दिवोदास म्हणून शल्यतंत्राचा मुख्य उपदेशक मानले जात असल्याने, हे पूजन चिकित्सा क्षेत्रातील प्राचीन भारतीय श्रेष्ठत्वाला वंदन करते.

VII. धन्वंतरी पूजनाचा आधुनिक संस्थात्मीकरण: राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन

धन्वंतरी पूजनाच्या ‘सुरुवाती’चा सर्वात आधुनिक आणि दूरगामी परिणाम ‘राष्ट्रीय आयुर्वेद दिना’च्या घोषणेतून दिसतो. यामुळे धन्वंतरीच्या तात्त्विक विचारांना जागतिक स्तरावर स्थान मिळाले आहे.

VII.A. राष्ट्रीय स्तरावरील मान्यता आणि धोरणात्मक उद्दिष्ट्ये

२०१६ मध्ये आयुष मंत्रालयाने धन्वंतरी जयंतीला राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन म्हणून घोषित करून धन्वंतरी पूजनाला संस्थात्मक पाठिंबा दिला. या घोषणेमागील मुख्य उद्देश आयुर्वेदाला राष्ट्रीय स्तरावर मुख्य धारेतील आरोग्य प्रणालीत समाविष्ट करणे आणि या प्राचीन विज्ञानाची जागरूकता वाढवणे हा होता.

आयुष मंत्रालय आणि अखिल भारतीय आयुर्वेद संस्था (AIIA) यांच्या माध्यमातून निरंतर जनजागृती कार्यक्रम आणि प्रशिक्षण आयोजित केले जातात , ज्यामुळे धन्वंतरीचे तत्त्वज्ञान केवळ मंदिरात नाही, तर आरोग्य धोरण आणि सार्वजनिक जीवनातही रुजवले जाते.

VII.B. धर्मनिरपेक्ष विज्ञानाची स्थापना: २३ सप्टेंबरची निवड

२०२५ पासून राष्ट्रीय आयुर्वेद दिनाची तारीख निश्चित (२३ सप्टेंबर) केल्याने, धन्वंतरी पूजनाच्या तात्त्विक महत्त्वात एक धोरणात्मक विस्तार झाला आहे. हा बदल आयुर्वेदाला धार्मिक आधारावरून निसर्गाच्या संतुलनावर आधारित विज्ञान म्हणून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रमोट करण्याचा निर्णय आहे.

२३ सप्टेंबर ही तारीख शरद संपात (Autumnal Equinox) शी जोडलेली असल्याने, ती निसर्गातील संतुलनाचे प्रतीक आहे, जे आयुर्वेदाच्या मूल तत्त्वज्ञानाचे प्रतिबिंब आहे. यामुळे धन्वंतरीची पूजा ही आता केवळ एका धार्मिक देवाचा उत्सव न राहता, मानवी आणि पर्यावरण यांच्यातील समन्वयावर आधारित जीवन विज्ञानाचा (Science of Life) उत्सव बनली आहे. हा बदल राष्ट्रीय पूजनाचे महत्त्व धार्मिक मर्यादेतून जागतिक आणि पर्यावरणीय स्तरावर घेऊन जातो.

VII.C. जागतिक आव्हाने आणि ‘आयुर्वेद फॉर पीपल अँड प्लॅनेट’

राष्ट्रीय आयुर्वेद दिनाची थीम ‘आयुर्वेद फॉर पीपल अँड प्लॅनेट’ हे धन्वंतरी पूजनाच्या आधुनिक उद्देशाचे प्रतीक आहे. आता धन्वंतरी पूजनाचे उद्दिष्ट केवळ वैयक्तिक आरोग्य नसून, ते समकालीन जागतिक आव्हाने जसे की जीवनशैलीचे आजार (Lifestyle disorders), हवामान-संबंधित रोग आणि तणाव व्यवस्थापन यांवर आयुर्वेदाला उपाय म्हणून स्थापित करणे आहे.

संस्थात्मक पाठिंब्यामुळे (उदा. राष्ट्रीय धन्वंतरी आयुर्वेद पुरस्कार, द्रव्य पोर्टल – DRAVYA) धन्वंतरीच्या ज्ञानाला प्रोत्साहन दिले जात आहे. याचा अर्थ पूजनाचे महत्त्व केवळ भक्तीत नसून, आयुर्वेदातील उत्कृष्टतेची ओळख आणि त्याचे धोरण निर्मितीमध्ये (उदा. CCRAS-स्वास्थ्य आकलन) वापर करणे हे आहे.

VIII. निष्कर्ष: धन्वंतरी पूजनाचे चिरंतन आणि विकसित स्वरूप

भगवान धन्वंतरी पूजन हे भारतीय संस्कृतीतील आरोग्य, ज्ञान आणि नैतिकतेच्या मूलभूत तत्त्वज्ञानाचा आरसा आहे. या पूजनाचा सखोल अभ्यास केल्यावर, त्याचे उद्दिष्ट्य आणि महत्त्व हे काळाबरोबर विकसित होत गेले आहे, असे स्पष्ट होते.

पूजेचे तात्त्विक सार: धन्वंतरी पूजन हे अमृततत्त्व (दीर्घायुष्य, उत्साह) आणि आयुर्वेद (समग्र शास्त्र) या दोन्ही शक्तींच्या प्राप्तीसाठी केले जाते. हे पूजन ‘आरोग्यम् परमं धनम्’ या सिद्धांताला केंद्रस्थानी ठेवून, प्राणशक्तीच्या तात्विक आधारावर समग्र उपचारांचे प्रतिनिधित्व करते.

सुरुवातीचे दुहेरी स्वरूप: या पूजेची सुरुवात दोन प्रमुख स्तरांवर झाली आहे:

1. पारंपरिक सुरुवात: समुद्रमंथनातून दैवी प्रकटीकरण झाल्यामुळे कार्तिक कृष्ण त्रयोदशी (धनत्रयोदशी) या तिथीला आरोग्याच्या संरक्षणासाठी पूजनाची प्रथा सुरू झाली.
2. आधुनिक सुरुवात: २०१६ पासून भारत सरकारने आयुर्वेदाला राष्ट्रीय आणि जागतिक स्तरावर प्रोत्साहन देण्यासाठी २३ सप्टेंबर (शरद संपात) ही निश्चित तारीख ‘राष्ट्रीय आयुर्वेद दिन’ म्हणून घोषित केली, ज्यामुळे हे पूजन नैसर्गिक आणि वैज्ञानिक संतुलनाच्या तत्त्वज्ञानाशी जोडले गेले.

धन्वंतरी पूजन आता केवळ एक पारंपरिक धार्मिक विधी न राहता, ‘आयुर्वेद फॉर पीपल अँड प्लॅनेट’ या व्यापक धोरणाशी जोडले जात आहे. हे पूजन भौतिक समृद्धीच्या उत्सवांपूर्वी आरोग्याला अग्रक्रम देणारे आहे. या पूजनाचे महत्त्व केवळ भक्तीत नसून, आयुर्वेदाच्या समग्र विज्ञानाचा स्वीकार करण्यात, नैतिक उपचारांना पाठिंबा देण्यात आणि समाजासाठी आरोग्य आणि दानाच्या कार्याला प्रोत्साहन देण्यात आहे. त्यामुळे, धन्वंतरी पूजन हे भारतीय जीवन विज्ञानाच्या (Science of Life) स्वीकृतीचे आणि त्याच्या निरंतर प्रगतीचे प्रतीक ठरते.