वास्तुमंडल स्थापना:

वास्तुमंडल स्थापना: सखोल विवेचन आणि मार्गदर्शन

१. वास्तुमंडल: संकल्पना, उगम आणि महत्त्व

१.१ वास्तुशास्त्राची ओळख आणि वास्तुमंडलाचे स्थान

वास्तुशास्त्र हे एक प्राचीन भारतीय विज्ञान आहे, जे मानवी जीवनात सुख, समृद्धी आणि आरोग्याच्या स्थापनेसाठी दिशा आणि ऊर्जा यांच्या योग्य नियोजनावर भर देते. ‘वास्तु’ या शब्दाची उत्पत्ती ‘वस्’ या संस्कृत धातूपासून झाली आहे, ज्याचा अर्थ ‘निवास करणे’ असा होतो. म्हणून, ‘वास्तु’ म्हणजे निवासस्थान किंवा जिथे मनुष्य वास करतो ती जागा.¹ ‘अस्तु’ म्हणजे अस्तित्व; म्हणजेच, जिथे मानवी अस्तित्वाचा निवास असतो, ती वास्तू. वास्तुशास्त्र हे केवळ बांधकामाचे शास्त्र नसून, ते निसर्गातील पंचमहाभूते – पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू आणि आकाश – यांच्यातील संतुलन साधून मानवी जीवनात सकारात्मक ऊर्जा प्रवाह सुनिश्चित करण्याचे शास्त्र आहे.¹ या शास्त्राचा मूळ उद्देश हा मानवाने सुखी आणि समाधानी जीवन जगावे हा आहे.¹

या व्यापक शास्त्रात, वास्तुमंडलाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. वास्तुमंडल हे वास्तुशास्त्राचा गणितीय आणि आकृतीबंधात्मक आधारस्तंभ आहे. ते केवळ एक रेखाचित्र नसून, आकाशीय रचना, ग्रह-तारे आणि अलौकिक शक्तींना एका संरचनेत सामावून घेणारे एक प्रभावी साधन आहे.³ कोणत्याही वास्तूची निर्मिती करताना, वास्तुमंडलाच्या सिद्धांतांचे पालन करणे हे त्या वास्तूमध्ये सकारात्मक ऊर्जेचा प्रवाह आणि तेथे निवास करणाऱ्या व्यक्तींच्या कल्याणासाठी अत्यावश्यक मानले जाते. वास्तुशास्त्र हे केवळ दोषांचे निवारण करण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ते मूलतः एक दूरदृष्टीचे विज्ञान आहे. विश्वातील आणि पृथ्वीवरील ऊर्जाप्रवाहांना समजून घेऊन, त्यांच्याशी सुसंवाद साधणाऱ्या मानवी निवासांची निर्मिती करणे हा त्याचा गाभा आहे. वास्तुमंडल हे या सुसंवादाचे प्रतीक आणि प्रत्यक्ष साधन आहे. ते एका मोठ्या ब्रह्मांडाचे (macrocosm) प्रतिनिधित्व करणाऱ्या सूक्ष्म ब्रह्मांडाची (microcosm – म्हणजेच घर) रचना करण्यास मदत करते. त्यामुळे, वास्तुमंडल स्थापना हा केवळ एक धार्मिक विधी न राहता, तो एका ऊर्जायुक्त आणि संतुलित जागेच्या निर्मितीचा पाया ठरतो.

१.२ वास्तुपुरुषाची पौराणिक कथा आणि वास्तुमंडलाचा आधार

वास्तुमंडलाच्या केंद्रस्थानी वास्तुपुरुषाची संकल्पना आहे. वास्तुपुरुषाच्या उत्पत्तीविषयी विविध पौराणिक कथा प्रचलित आहेत, त्यापैकी मत्स्य पुराणातील कथा विशेष महत्त्वाची मानली जाते. या कथेनुसार, प्राचीन काळी भगवान शिव आणि अंधकासुर नावाचा राक्षस यांच्यात घनघोर युद्ध झाले. या युद्धात अंधकासुराचा वध केल्यानंतर भगवान शिवाला अत्यंत श्रम झाले आणि त्यांच्या शरीरातून घामाचे थेंब पृथ्वीवर पडले. त्या घामाच्या थेंबातून एका विशालकाय आणि विक्राळ पुरुषाची उत्पत्ती झाली.⁴ हा पुरुष अत्यंत बलवान आणि भूकेलेला होता. तो संपूर्ण त्रैलोक्याला गिळंकृत करण्यास सज्ज झाला, ज्यामुळे सर्वत्र हाहाकार माजला.

या विशालकाय पुरुषाच्या भयावह रूपाने आणि क्षुधेने त्रस्त होऊन देव-देवतांनी ब्रह्मदेवाकडे धाव घेतली आणि या संकटातून वाचवण्याची प्रार्थना केली. ब्रह्मदेवाने त्या पुरुषाची शक्ती ओळखून, इतर देवतांच्या साहाय्याने त्याला पृथ्वीवर दाबून ठेवले. असे मानले जाते की, सुमारे ४५ विविध देव-देवतांनी त्याला चारी बाजूंनी दाबून जमिनीवर स्थिर केले.⁶ या प्रक्रियेत, ब्रह्मदेव स्वतः त्याच्या मध्यभागी, म्हणजेच पोटावर विराजमान झाले. अशा प्रकारे जमिनीवर दाबला गेल्यावर त्या पुरुषाने (आता वास्तुपुरुष म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या) ब्रह्मदेवाला आर्त विनवणी केली की, “माझी उत्पत्ती तुमच्यामुळे झाली आहे, मग मला अशी शिक्षा का?”

तेव्हा ब्रह्मदेवाने त्याला शांत केले आणि वरदान दिले की, “आजपासून तू ‘वास्तुपुरुष’ म्हणून ओळखला जाशील. पृथ्वीवर जेव्हा जेव्हा कोणी नवीन घर, इमारत किंवा कोणतीही वास्तू बांधेल, तेव्हा तुझी पूजा करणे अनिवार्य असेल. जो कोणी तुझी विधिवत पूजा करेल, त्याला तू सुख, समृद्धी आणि शांती प्रदान करशील. परंतु, जो तुझी पूजा करणार नाही किंवा तुला असंतुष्ट ठेवेल, त्याला तू त्रास देऊ शकशील”.⁵ या वरदानामुळे वास्तुपुरुष पृथ्वीचा अविभाज्य भाग बनला आणि प्रत्येक भूखंडाचा अधिष्ठाता देव मानला जाऊ लागला.

वास्तुपुरुषाची भूखंडावरील स्थिती अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सामान्यतः (विशेषतः परमशायिक मंडलात) त्याचे मस्तक ईशान्य दिशेला, पाय नैऋत्य दिशेला, हात आग्नेय आणि वायव्य दिशेला पसरलेले असतात, आणि त्याच्या पोटाचा भाग भूखंडाच्या मध्यभागी येतो, ज्याला ‘ब्रह्मस्थान’ म्हणतात.⁵ वास्तुपुरुषाला ज्या ४५ देवतांनी दाबून ठेवले, त्या देवतांची स्थाने वास्तुमंडलातील विविध पदांवर (भागांवर) निश्चित झाली आणि यातूनच वास्तुमंडलाच्या रचनेला आधार मिळाला. वास्तुपुरुषाची ही कथा केवळ एक पौराणिक आख्यान नसून, ती एक प्रकारचा दिव्य करार दर्शवते. वास्तुपुरुषाची पूजा केल्यास तो रक्षणकर्ता बनतो आणि दुर्लक्ष केल्यास तो त्रासदायक ठरू शकतो. हा दृष्टीकोन वास्तु नियमांचे पालन करण्यामागे केवळ वास्तुकलेचे मार्गदर्शनच नव्हे, तर एक प्रकारची आध्यात्मिक बांधिलकी आणि श्रद्धा निर्माण करतो. त्यामुळे वास्तुमंडल स्थापना हा विधी या कराराचा सन्मान राखण्यासाठी आणि वास्तुपुरुषाचे कृपाछत्र मिळवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो.

१.३ वास्तुमंडलाचे विश्वात्मक आणि आध्यात्मिक पैलू

वास्तुमंडल हे केवळ भूमिती आणि पदांची (चौरसांची) रचना नाही, तर ते विश्वाचे एक सूक्ष्म रूप आहे.³ ते पंचमहाभूते, दिशा, ग्रह आणि विविध देवता यांच्यातील गुंतागुंतीचे संबंध दर्शवते आणि त्यांना एका संरचनेत बांधते. वास्तुशास्त्राच्या सिद्धांतानुसार, प्रत्येक वास्तू ही एका जिवंत घटकाप्रमाणे असते, जी बाह्य वातावरणातील ऊर्जा सतत ग्रहण आणि प्रक्षेपित करत असते. वास्तुमंडल या ऊर्जा प्रवाहांचे योग्य संतुलन आणि सुसंवाद साधण्यास मदत करते.

प्राचीन वास्तुग्रंथांमध्ये, विशेषतः ‘मानसार’सारख्या ग्रंथात, ‘वीथी’ (Veethi) या संकल्पनेचा उल्लेख आढळतो. वीथी म्हणजे मार्ग किंवा कक्षा. वास्तुमंडलामध्ये ऊर्जेचे विभिन्न स्तर आणि त्यांचे प्रभावक्षेत्र दर्शवण्यासाठी ब्रह्मा वीथी, देव वीथी, मनुष्य वीथी आणि पैशाच वीथी अशा चार प्रमुख वीथींची कल्पना केली आहे.⁹

• ब्रह्मा वीथी: ही मंडलाच्या केंद्रस्थानी (ब्रह्मस्थानाच्या भोवती) असते आणि येथे ऊर्जेची तीव्रता सर्वाधिक असते. ही निर्मिती आणि शुद्ध ऊर्जेचे प्रतीक आहे.
• देव वीथी: ही ब्रह्मा वीथीच्या बाहेरील बाजूस असते आणि येथे देवतांच्या शक्तींचा प्रभाव असतो.
• मनुष्य वीथी: ही देव वीथीच्या बाहेर असते आणि मानवी क्रियाकलाप व जीवनासाठी योग्य मानली जाते.
• पैशाच वीथी: ही मंडलाच्या सर्वात बाहेरील बाजूस असते आणि ती बाह्य नकारात्मक प्रभावांपासून संरक्षणाचे कार्य करते. घराचे बांधकाम करताना ही वीथी मोकळी सोडण्याचा सल्ला दिला जातो.³

या वीथींची रचना केवळ काल्पनिक नसून, ती आकाशगंगा किंवा पृथ्वीच्या आंतरिक रचनेसारख्या मोठ्या खगोलीय संरचनांशी साधर्म्य दर्शवते.⁹ जसे आकाशगंगेच्या केंद्राभोवती ऊर्जेची घनता जास्त असते आणि बाहेरच्या बाजूस ती कमी होत जाते, त्याचप्रमाणे वास्तुमंडलातील वीथी ऊर्जा वितरणाचे स्तर दर्शवतात. यामुळे वास्तुमंडल हे एक स्थिर रेखाचित्र न राहता, ते एका गतिमान ऊर्जा नकाशाचे स्वरूप धारण करते. ते दर्शवते की वैश्विक ऊर्जा कशाप्रकारे वास्तूमध्ये प्रवेश करते, रूपांतरित होते आणि वितरित होते. वास्तुमंडल स्थापना विधी हा या गतिमान ऊर्जा मार्गांना जागृत आणि संरेखित करण्याचा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.

या संदर्भात, “वास्तुपुरुष मंडल” या शब्दावलीवरही काही विद्वत्तापूर्ण विचार करणे आवश्यक आहे. काही प्राचीन ग्रंथांमध्ये, जसे की बृहत्संहिता, मानसार, मयमतम् किंवा विश्वकर्मा सूत्र, “वास्तुपुरुष मंडल” हा शब्द थेटपणे आढळत नाही, असे काही अभ्यासकांचे मत आहे.⁹ आज ज्याला सामान्यतः “वास्तुपुरुष मंडल” म्हटले जाते, ते प्रत्यक्षात ‘परमशायिक मंडल’ असू शकते. याचा अर्थ असा नाही की वास्तुपुरुषाचे अस्तित्व केवळ याच संरचनेत असते. मानसारसारख्या ग्रंथात ३२ विविध प्रकारच्या मंडलांचा उल्लेख आहे, जे वेगवेगळ्या खगोलीय संरचनांशी सुसंगत आहेत.⁹ तरीही, “वास्तुपुरुष मंडल” ही संज्ञा वास्तुपुरुषाचे आणि त्याच्याशी संबंधित देवतांचे निवासस्थान असलेल्या पवित्र आकृतीबंधासाठी सर्वमान्य झाली आहे. या अहवालात, “वास्तुपुरुष मंडल” ही संज्ञा सामान्य अर्थाने वापरली जाईल, परंतु परमशायिक आणि मंडूक यांसारख्या विशिष्ट प्रकारांचा उल्लेख त्यांच्या नावाने केला जाईल. हे वर्गीकरण वास्तुशास्त्रातील शब्दावलीची सूक्ष्मता आणि सखोलता दर्शवते.

२. वास्तुपुरुष आणि वास्तुमंडलातील देवतागण

२.१ वास्तुपुरुषाचे स्वरूप, स्थिती आणि दिशात्मक महत्त्व

वास्तुपुरुष हा कोणत्याही भूखंडाचा किंवा वास्तूचा अधिष्ठाता देव मानला जातो.⁸ त्याच्या प्रसन्नतेवरच त्या वास्तूत राहणाऱ्या लोकांचे सुख, शांती आणि समृद्धी अवलंबून असते. वास्तुपुरुषाची पूजा आणि यज्ञ करणे अनिवार्य मानले जाते, आणि त्या बदल्यात वास्तुपुरुष तेथे राहणाऱ्या लोकांचे रक्षण करतो.¹⁰

वास्तुपुरुषाची भूखंडावरील स्थिती ही मंडलाच्या प्रकारानुसार बदलते. सर्वाधिक प्रचलित असलेल्या ‘परमशायिक मंडला’मध्ये (जे सामान्यतः निवासी वास्तूंसाठी वापरले जाते), वास्तुपुरुषाचे मस्तक ईशान्य दिशेला, तर पाय नैऋत्य दिशेला असतात.⁵ याउलट, ‘मंडूक मंडला’मध्ये (जे प्रामुख्याने मंदिरांसाठी वापरले जाते), वास्तुपुरुषाचे मस्तक पूर्वेकडे आणि पाय पश्चिमेकडे असतात.³ वास्तुपुरुषाची ही विशिष्ट स्थिती त्या-त्या मंडलातील ऊर्जा प्रवाह आणि देवतांच्या स्थानांवर परिणाम करते.

पौराणिक कथेनुसार, वास्तुपुरुषाला ४५ विविध देवतांनी एकत्रितपणे दाबून ठेवले आहे.⁶ या ४५ देवतांचा वास वास्तुपुरुषाच्या शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांवर असतो. यापैकी ३२ देवता बाह्य परिघात (outer part) आणि १३ देवता (ब्रह्मदेवासह) आंतरिक भागात (inner part) स्थित असतात.⁶ या देवतांच्या निश्चित स्थानांमुळेच वास्तुमंडलातील प्रत्येक पद (चौरस) विशिष्ट ऊर्जेशी संबंधित होतो.

२.२ मंडलातील प्रमुख देवता, त्यांची कार्ये आणि दिशा

वास्तुमंडलातील प्रत्येक पद (चौरस) हा एका विशिष्ट देवतेला समर्पित असतो. या देवता केवळ पौराणिक व्यक्तिरेखा नसून, त्या वैश्विक तत्त्वे, निसर्गाचे नियम किंवा विशिष्ट ऊर्जा फ्रिक्वेन्सी यांचे मूर्तिमंत स्वरूप आहेत. मंडलातील त्यांचे स्थान हे या ऊर्जांना एका संरचनेत संघटित आणि नियंत्रित करण्याची एक पद्धत आहे. या देवता मानवी जीवनाच्या विविध पैलूंवर, जसे की आरोग्य, संपत्ती, संबंध आणि আধ্যাत्मिक विकास, यांवर प्रभाव टाकतात.⁶ म्हणूनच, घराच्या विविध भागांची रचना करताना त्या भागातील देवतेच्या स्वभावाला आणि कार्याला अनुसरून करणे महत्त्वाचे ठरते.

मंडलाच्या केंद्रस्थानी ब्रह्मदेवाचे स्थान असते, जे निर्मितीचे आणि संतुलनाचे प्रतीक आहे.³ याशिवाय, आठ दिशांचे अधिपती देव, ज्यांना ‘अष्ट दिक्पाल’ म्हटले जाते, ते वास्तुमंडलात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. त्यांची नावे, दिशा आणि संबंधित कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

• उत्तर: कुबेर (धनाचा देव) – आर्थिक संधी आणि समृद्धी ³
• पूर्व: इंद्र (देवांचा राजा, सूर्य देवतेशी संबंधित) – विकास, नवीन संधी आणि जागतिक दृष्टिकोन ³
• आग्नेय (दक्षिण-पूर्व): अग्नी (अग्नी देव) – ऊर्जा, उत्साह आणि परिवर्तन ³
• दक्षिण: यम (मृत्यूचा देव) – शक्ती, स्थिरता आणि नियंत्रण (नकारात्मक शक्तींना दूर ठेवणारा) ³
• नैऋत्य (दक्षिण-पश्चिम): पितृ/निरृती (पितर किंवा विनाशकारी शक्ती) – स्थिरता, पूर्वजांचे आशीर्वाद आणि मजबुती ³
• पश्चिम: वरुण (जल देव) – शारीरिक आरोग्य, समृद्धी आणि भावना ³
• वायव्य (उत्तर-पश्चिम): वायू (पवन देव) – गती, संवाद आणि संधी ³
• ईशान्य (उत्तर-पूर्व): ईशान/शिव (ज्ञानाचा देव) – আধ্যাत्मिक विकास, ज्ञान आणि पवित्रता ³

या अष्ट दिक्पालांव्यतिरिक्त, वास्तुमंडलात इतर अनेक देवता आपापल्या विशिष्ट स्थानांवर विराजमान असतात आणि त्या त्या क्षेत्रातील ऊर्जा नियंत्रित करतात. वास्तुमंडल स्थापनेच्या विधीमध्ये या सर्व देवतांचे आवाहन करून त्यांना त्यांच्या स्थानी प्रतिष्ठित केले जाते. ही प्रक्रिया म्हणजे त्या वास्तूमध्ये एक संतुलित आणि सकारात्मक ऊर्जा प्रणाली स्थापित करणे होय. प्रत्येक ‘ऊर्जा क्षेत्र’ किंवा ‘वैश्विक तत्त्व’ यांना योग्य स्थान आणि आदर देऊन, वास्तूमध्ये निवास करणाऱ्यांच्या सर्वांगीण कल्याणासाठी एक अनुकूल वातावरण निर्माण केले जाते. हे केवळ देवपूजा नसून, एक प्रकारचे पवित्र ऊर्जा अभियांत्रिकी (sacred engineering) आहे.

३. वास्तुमंडलाचे विविध प्रकार: रचना आणि उपयोग

वास्तुशास्त्रामध्ये विविध प्रकारच्या इमारती आणि त्यांच्या विशिष्ट गरजांनुसार वेगवेगळ्या वास्तुमंडलांची रचना केली जाते. प्रत्येक मंडलाची पदसंख्या, वास्तुपुरुषाची स्थिती आणि देवतांची मांडणी यामध्ये भिन्नता आढळते. ही विविधता वास्तुशास्त्राची सखोलता आणि सूक्ष्मता दर्शवते.

३.१ ‘परमशायिक’ मंडल (८१ पदे): निवासी वास्तूंसाठी

‘परमशायिक’ मंडल हे वास्तुमंडलाच्या सर्वात प्रचलित प्रकारांपैकी एक आहे, विशेषतः निवासी वास्तूंसाठी याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो.⁸

• रचना: या मंडलाची रचना ९x९ अशा प्रकारे एकूण ८१ पदांमध्ये (चौरसांमध्ये) विभागलेली असते.³ प्रत्येक पद एका विशिष्ट देवतेचे किंवा ऊर्जेचे प्रतिनिधित्व करते.
• वास्तुपुरुषाची स्थिती: परमशायिक मंडलात वास्तुपुरुषाचे मस्तक ईशान्य दिशेला आणि पाय नैऋत्य दिशेला असतात.⁶ त्याचे शरीर अशा प्रकारे पसरलेले असते की त्याचा पोटाचा भाग (मध्यभाग) ब्रह्मस्थानावर येतो.
• उपयोग: हे मंडल प्रामुख्याने घरे, बंगले, राजवाडे आणि इतर निवासी इमारतींच्या बांधकामासाठी वापरले जाते.⁸ या मंडलाच्या आधारावर खोल्यांची रचना, दारे, खिडक्या यांची स्थाने निश्चित केली जातात, जेणेकरून घरात सकारात्मक ऊर्जेचा प्रवाह राहील.

३.१.१ ८१ पद देवतांची सविस्तर माहिती आणि स्थान निश्चिती

परमशायिक मंडलातील ८१ पदांवर विविध देवता विराजमान असतात. या देवतांची मांडणी अत्यंत विचारपूर्वक केलेली असते.

• मध्यवर्ती देवता: मंडलाच्या केंद्रस्थानी, नऊ पदांवर (३x३ चौरस) ब्रह्मदेवाचे स्थान असते.³ हे स्थान ‘ब्रह्मस्थान’ म्हणून ओळखले जाते आणि ते संपूर्ण मंडलाचे ऊर्जा केंद्र असते.
• आंतरिक आणि बाह्य देवता: ब्रह्मदेवाच्या भोवती १३ देवता आंतरिक वर्तुळात आणि ३२ देवता बाह्य वर्तुळात स्थित असतात, अशा एकूण ४५ मुख्य देवता वास्तुपुरुषाला नियंत्रित करतात.⁶

खालील तक्त्यामध्ये परमशायिक (८१ पद) वास्तुमंडलातील काही प्रमुख देवतांची नावे, त्यांची अंदाजित स्थाने आणि त्यांचे सांकेतिक महत्त्व दिले आहे. ही माहिती विविध पुराणे आणि वास्तुग्रंथांवर आधारित आहे.¹⁶ संपूर्ण ८१ पदांवरील देवतांची नावे आणि त्यांचे सूक्ष्म विश्लेषण हे अत्यंत विस्तृत असून, येथे काही प्रातिनिधिक देवतांचा उल्लेख केला आहे.

तक्ता १: परमशायिक (८१ पद) वास्तुमंडलातील काही प्रमुख देवता आणि त्यांची स्थाने

पद क्षेत्र (अंदाजित)	देवतेचे नाव	दिशा/स्थान (मंडलात)	महत्त्व/कार्य
मध्य (९ पदे)	ब्रह्मा	केंद्र	निर्मिती, संतुलन, मुख्य ऊर्जा स्रोत
केंद्राच्या पूर्वेस	अर्यमा	पूर्व	पितृ, आदरातिथ्य, सामाजिक संबंध
केंद्राच्या दक्षिणेस	विवस्वान	दक्षिण	प्रकाश, ऊर्जा, आरोग्य
केंद्राच्या पश्चिमेस	मित्र	पश्चिम	करार, मैत्री, सहकार्य
केंद्राच्या उत्तरेस	पृथ्वीधर	उत्तर	स्थिरता, आधार, धारणशक्ती
ईशान्य कोपरा	आप, आपवत्स, शिखी	ईशान्य	जल, शुद्धता, ज्ञान, আধ্যাत्मिक विकास
आग्नेय कोपरा	अग्नी, पर्जन्य	आग्नेय	अग्नी, ऊर्जा, परिवर्तन, पाऊस
नैऋत्य कोपरा	इंद्र, जय, पितर	नैऋत्य	शक्ती, विजय, पूर्वजांचे आशीर्वाद
वायव्य कोपरा	वायू, रोग, शोष	वायव्य	गती, आरोग्य (किंवा रोगांचे नियंत्रण), संवाद
बाह्य पदे (पूर्व)	जयंत, इंद्र, सूर्य	पूर्व बाह्य पट्टिका	विजय, नेतृत्व, प्रकाश, ऊर्जा
बाह्य पदे (दक्षिण)	सत्य, भृश, गृहक्षत	दक्षिण बाह्य पट्टिका	सत्य, पोषण, घराचे रक्षण
बाह्य पदे (पश्चिम)	पूषन, वितथ, वरुण	पश्चिम बाह्य पट्टिका	पोषण, समृद्धी, जलतत्त्व, आरोग्य
बाह्य पदे (उत्तर)	मुख्य, भल्लाट, सोम	उत्तर बाह्य पट्टिका	मुख्यत्व, समृद्धी, चंद्र, शांती

टीप: वरील तक्ता हा केवळ एक प्रातिनिधिक आराखडा आहे. विविध ग्रंथांमध्ये पदांवरील देवतांच्या नावांमध्ये आणि त्यांच्या विभागणीमध्ये काही प्रमाणात फरक आढळू शकतो.

३.२ ‘मंडूक’ मंडल (६४ पदे): मंदिरे आणि सार्वजनिक वास्तूंसाठी

‘मंडूक’ मंडल, ज्याला ‘चंडित’ मंडल असेही म्हटले जाते, हे वास्तुशास्त्रातील दुसरे महत्त्वाचे मंडल आहे.

• रचना: या मंडलाची रचना ८x८ अशा प्रकारे एकूण ६४ पदांमध्ये विभागलेली असते.³
• वास्तुपुरुषाची स्थिती: मंडूक मंडलात वास्तुपुरुषाचे मस्तक पूर्वेकडे आणि पाय पश्चिमेकडे असतात.³ ही स्थिती परमशायिक मंडलापेक्षा वेगळी आहे आणि ती या मंडलाच्या विशिष्ट उपयोगांशी निगडित आहे.
• उपयोग: हे मंडल प्रामुख्याने मंदिरे, देवळे, तसेच गाव, नगर रचना आणि किल्ले यांसारख्या मोठ्या आणि सार्वजनिक वास्तूंच्या बांधकामासाठी वापरले जाते.⁸ मंदिरांसारख्या पवित्र वास्तूंमध्ये ऊर्जेचे विशिष्ट केंद्रीकरण आणि वितरण आवश्यक असते, जे मंडूक मंडलाच्या रचनेतून साधले जाते.

३.२.१ ६४ पद देवतांची सविस्तर माहिती आणि स्थान निश्चिती

मंडूक मंडलातील ६४ पदांवरही विविध देवतांची स्थापना केली जाते.

• मध्यवर्ती देवता: या मंडलाच्या केंद्रस्थानी, चार पदांवर (२x२ चौरस) ब्रह्मदेवाचे स्थान असते.³ परमशायिक मंडलापेक्षा येथील ब्रह्मस्थान तुलनेने लहान असते.
• देवतांची मांडणी: ‘मयमतम्’ आणि ‘मानसार’ यांसारख्या प्राचीन वास्तुग्रंथांमध्ये मंडूक मंडलातील देवतांच्या नावांचा आणि त्यांच्या स्थानांचा तपशीलवार उल्लेख आढळतो.¹⁸ मयमतम् ग्रंथानुसार, मध्यभागी ब्रह्मदेवाभोवती अर्यका, विवस्वान, मित्र आणि भूधर या देवता पूर्वेपासून सुरू होऊन प्रत्येकी तीन पदांवर विराजमान असतात. तसेच, कोपऱ्यांमध्ये आप-आपवत्स, सविंद्र-साविंद्रा, इंद्र-इंद्रराज आणि रुद्र-रुद्रराज अशा देवतांच्या जोड्या असतात.¹⁹

खालील तक्त्यामध्ये मंडूक (६४ पद) वास्तुमंडलातील काही प्रमुख देवतांची नावे आणि त्यांची स्थाने ‘मयमतम्’ ग्रंथानुसार दिली आहेत.

तक्ता २: मंडूक (६४ पद) वास्तुमंडलातील काही प्रमुख देवता आणि त्यांची स्थाने (मयमतम् नुसार)

पद क्षेत्र (अंदाजित)	देवतेचे नाव	दिशा/स्थान (मंडलात)
मध्य (४ पदे)	ब्रह्मा	केंद्र
केंद्राभोवती (पूर्व)	अर्यक (३ पदे)	पूर्व
केंद्राभोवती (दक्षिण)	विवस्वान (३ पदे)	दक्षिण
केंद्राभोवती (पश्चिम)	मित्र (३ पदे)	पश्चिम
केंद्राभोवती (उत्तर)	भूधर (३ पदे)	उत्तर
ईशान्य कोपरा	आप, आपवत्स	ईशान्य
आग्नेय कोपरा	सविंद्र, साविंद्रा	आग्नेय
नैऋत्य कोपरा	इंद्र, इंद्रराज	नैऋत्य
वायव्य कोपरा	रुद्र, रुद्रराज	वायव्य
पूर्व दिशा (मध्य)	महेंद्र, आदित्य, सत्यक, भृश	पूर्व
दक्षिण दिशा (मध्य)	राक्षस, यम, गंधर्व, भृंगराज	दक्षिण
पश्चिम दिशा (मध्य)	पुष्पदंत, जलाधिप, असुर, शोष	पश्चिम
उत्तर दिशा (मध्य)	भल्लाट, सोम, मृग, अदिती	उत्तर
इतर पदे	जयंत, अंतरिक्ष, वितथ, मृषा, सुग्रीव, रोग, मुख्य, दिती/उदिती, ईश, पर्जन्य, अग्नी, पूषन, पितर, दौवारिक, वायू, माग	विविध पदे

टीप: हा तक्ता ‘मयमतम्’ ग्रंथातील वर्णनावर आधारित आहे.¹⁹ इतर ग्रंथांमध्ये देवतांच्या नावांमध्ये आणि स्थानांमध्ये थोडा फरक असू शकतो.

३.३ इतर महत्त्वपूर्ण मंडल प्रकारांचा संक्षिप्त आढावा

परमशायिक (८१ पदे) आणि मंडूक (६४ पदे) या दोन प्रमुख मंडलांव्यतिरिक्त, वास्तुशास्त्रामध्ये अनेक अन्य मंडलांचाही उल्लेख आढळतो. ‘मानसार’ या महत्त्वपूर्ण वास्तुग्रंथात तब्बल ३२ प्रकारच्या मंडलांचे वर्णन आहे.⁹ ही विविधता दर्शवते की वास्तुशास्त्र हे किती सूक्ष्म आणि व्यापक علم आहे. प्रत्येक मंडलाची रचना आणि उपयोग विशिष्ट कार्यांसाठी आणि विशिष्ट प्रकारच्या ऊर्जा संतुलनासाठी केलेला असतो. काही प्रमुख मंडल प्रकार आणि त्यांची पदसंख्या खालीलप्रमाणे आहे ³:

• सकल मंडल: १ पद (एक चौरस)
• पेचक मंडल: ४ पदे (२x२ चौरस)
• पीठ मंडल: ९ पदे (३x३ चौरस)
• महापीठ मंडल: १६ पदे (४x४ चौरस)
• उपपीठ मंडल: २५ पदे (५x५ चौरस)
• उग्रपीठ मंडल: ३६ पदे (६x६ चौरस)
• स्थंडिल मंडल: ४९ पदे (७x७ चौरस)
• आसन मंडल: १०० पदे (१०x१० चौरस) ⁸

प्रत्येक मंडलाचा उपयोग त्याच्या पदसंख्येवर आणि त्यातून निर्माण होणाऱ्या ऊर्जा स्वरूपावर अवलंबून असतो. उदाहरणार्थ:

• सकल मंडल (विषम पदसंख्या): ज्या मंडलांमध्ये पदांची संख्या विषम असते (उदा. १, ९, २५, ४९, ८१), त्यांच्या केंद्रस्थानी एक पूर्ण पद (चौरस) येतो. अशा मंडलांना ‘सकल’ किंवा ‘व्यक्त’ मानले जाते. यांचा उपयोग साकार देवतांच्या मूर्तींची स्थापना, यज्ञ आणि इतर पवित्र कार्यांसाठी केला जातो, जिथे ऊर्जेचे स्वरूप मूर्त आणि केंद्रित असते.³
• पेचक मंडल (सम पदसंख्या): ज्या मंडलांमध्ये पदांची संख्या सम असते (उदा. ४, १६, ३६, ६४), त्यांच्या केंद्रस्थानी दोन मध्यवर्ती रेषांच्या छेदनबिंदूमुळे एक बिंदू तयार होतो, पूर्ण पद नाही. अशा मंडलांना ‘निष्कल’ किंवा ‘अव्यक्त’ मानले जाते. यांचा उपयोग निराकार देवतांच्या प्रतिष्ठापनेसाठी किंवा अशा कार्यांसाठी केला जातो जिथे ऊर्जेचे स्वरूप अमूर्त आणि व्यापक असते.³ व्यावसायिक इमारतींमध्ये सहसा विषम पदसंख्येची मंडले वापरली जातात, कारण सम पदसंख्येच्या मंडलातील केंद्रातील तीव्र ऊर्जा मानवी वस्तीसाठी जास्त प्रभावी ठरू शकते.³

मंदिरांसाठी १०० पदांचे ‘आसन मंडल’ वापरले जाते, असेही काही संदर्भ सूचित करतात.¹⁴ ही मंडलांची विविधता वास्तुशास्त्राची कार्यात्मक विशेषज्ञता आणि तात्त्विक खोली दर्शवते. प्रत्येक इमारतीच्या उद्देशानुसार आणि तेथे स्थापित करायच्या देवतांच्या किंवा ऊर्जांच्या स्वरूपानुसार योग्य मंडलाची निवड केली जाते. हे ऊर्जा गतिशीलता आणि पवित्र भूमितीच्या सखोल ज्ञानाचे प्रतिबिंब आहे.

४. ब्रह्मस्थान: वास्तुमंडलाचे ऊर्जाकेंद्र आणि पावित्र्य

४.१ ब्रह्मस्थानाची संकल्पना आणि स्थान

वास्तुमंडलाच्या रचनेत ‘ब्रह्मस्थान’ या संकल्पनेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. ब्रह्मस्थान म्हणजे वास्तुमंडलाचा मध्यवर्ती, पवित्र आणि ऊर्जायुक्त भाग, जो प्रत्यक्ष ब्रह्मदेवाचे स्थान मानला जातो.³ हे स्थान वास्तूचे हृदय आणि ऊर्जा केंद्र म्हणून कार्य करते.

ब्रह्मस्थानाने व्यापलेले क्षेत्र हे मंडलाच्या एकूण पदसंख्येनुसार बदलते.

• परमशायिक मंडल (८१ पदे): यामध्ये मध्यभागी असलेली ९ पदे (३x३ चौरसांचा समूह) ब्रह्मस्थान म्हणून ओळखली जातात.³
• मंडूक मंडल (६४ पदे): यामध्ये मध्यभागी असलेली ४ पदे (२x२ चौरसांचा समूह) ब्रह्मस्थान म्हणून गणली जातात.³
• इतर मंडलांमध्येही, जसे की पीठ (९ पदे) आणि उपपीठ (२५ पदे) मंडलात १ पद, तर स्थंडिल (४९ पदे) मंडलात ९ पदे ब्रह्मस्थानासाठी निश्चित केलेली असतात.³

ब्रह्मस्थानाचे हे स्थान केवळ प्रतिकात्मक नसून, ते वास्तूतील ऊर्जा वितरणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे असते.

४.२ ब्रह्मस्थानाचे वास्तुशास्त्रीय महत्त्व आणि परिणाम

ब्रह्मस्थान हे घराचे किंवा कोणत्याही वास्तूचे मुख्य ऊर्जा केंद्र (energy nexus) असते. येथे सर्व दिशांमधून येणारी ऊर्जा एकत्रित होते आणि नंतर संपूर्ण वास्तूमध्ये समान रीतीने वितरित होते.²⁰ या स्थानाचे पावित्र्य आणि संतुलन राखणे हे वास्तूमध्ये सकारात्मक ऊर्जा, आरोग्य, समृद्धी आणि शांती टिकवून ठेवण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

ब्रह्मस्थानाचे महत्त्व खालील मुद्द्यांवरून स्पष्ट होते:

• ऊर्जा संतुलन: ब्रह्मस्थान हे पंचमहाभूतांचे संतुलन साधणारे केंद्र आहे. ते वास्तूमध्ये वैश्विक ऊर्जेचा प्रवाह सुलभ करते आणि सकारात्मक स्पंदने निर्माण करते.²⁰
• आरोग्य आणि समृद्धी: संतुलित आणि दोषमुक्त ब्रह्मस्थान घरातील सदस्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी लाभदायक असते. ते तणाव कमी करून मानसिक स्पष्टता वाढवते आणि आर्थिक समृद्धीसाठी अनुकूल वातावरण निर्माण करते.²⁰
• शांतता आणि सुसंवाद: स्वच्छ आणि ऊर्जायुक्त ब्रह्मस्थान कौटुंबिक संबंधांमध्ये सलोखा आणि शांती वाढवते.²⁰
• आध्यात्मिक केंद्र: ब्रह्मस्थान हे ध्यान, प्रार्थना आणि इतर আধ্যাत्मिक कार्यांसाठी सर्वोत्तम स्थान मानले जाते. येथे तुळशी वृंदावन किंवा पूजास्थान केल्यास सकारात्मकता वाढते.²¹

ब्रह्मस्थान हे वास्तूचे जणू श्वसनसंस्थेसारखे कार्य करते. ज्याप्रमाणे निरोगी श्वसनासाठी फुफ्फुसे मोकळी आणि शुद्ध असणे आवश्यक आहे, त्याचप्रमाणे वास्तूमध्ये वैश्विक ऊर्जेचा योग्य प्रकारे प्रवेश आणि वितरण होण्यासाठी ब्रह्मस्थान मोकळे, हलके आणि अडथळ्यांपासून मुक्त असणे गरजेचे आहे. म्हणूनच वास्तुशास्त्रात ब्रह्मस्थानासंबंधी काही नियम सांगितले आहेत:

• मोकळी जागा: ब्रह्मस्थान शक्यतो मोकळे असावे. येथे कोणत्याही प्रकारची जड वस्तू, फर्निचर, भिंती, स्तंभ किंवा अडगळ नसावी.²¹
• स्वच्छता: हे स्थान नेहमी स्वच्छ आणि पवित्र ठेवावे.
• बांधकाम टाळावे: ब्रह्मस्थानात शौचालय, स्नानगृह, जिना, सेप्टिक टँक किंवा स्वयंपाकघर यांसारखे बांधकाम कटाक्षाने टाळावे.²¹
• प्रकाश आणि वायुविजन: शक्य असल्यास, ब्रह्मस्थानाच्या वरचा भाग (छत) मोकळा असावा किंवा हलक्या छताचा असावा, जेणेकरून सूर्यप्रकाश आणि नैसर्गिक हवा खेळती राहील.²¹ यामुळे सकारात्मक ऊर्जेची वृद्धी होते.
• रंग: ब्रह्मस्थानासाठी हलके आणि शांत रंग वापरावेत, जे सकारात्मक आणि शांत वातावरण निर्माण करतील. गडद रंग टाळावेत.²¹

ब्रह्मस्थानातील दोष किंवा अडथळे हे संपूर्ण वास्तूच्या ऊर्जा संतुलनावर नकारात्मक परिणाम करू शकतात, ज्यामुळे आर्थिक अडचणी, आरोग्य समस्या किंवा कौटुंबिक कलह निर्माण होऊ शकतात. त्यामुळे, ब्रह्मस्थानाची योग्य रचना आणि निगा राखणे हे वास्तुशास्त्राचा एक अविभाज्य भाग आहे. आधुनिक अपार्टमेंट्समध्ये पूर्णपणे मोकळे ब्रह्मस्थान ठेवणे कठीण असले तरी, घराचा मध्यवर्ती भाग शक्य तितका मोकळा आणि स्वच्छ ठेवून, तसेच सकारात्मक वस्तू (उदा. झाडे, क्रिस्टल्स, धार्मिक चिन्हे) ठेवून त्याचे पावित्र्य जपता येते.²⁰

५. वास्तुमंडल स्थापना विधी: सखोल आणि चरण-दर-चरण मार्गदर्शन

वास्तुमंडल स्थापना हा एक पवित्र आणि महत्त्वपूर्ण विधी आहे, ज्याद्वारे भूमीला किंवा वास्तूला शुद्ध करून तेथे देवतांची प्रतिष्ठापना केली जाते. हा विधी केवळ एक कर्मकांड नसून, तो वास्तूमध्ये सकारात्मक ऊर्जा आणि चैतन्य निर्माण करण्याची एक प्राचीन प्रक्रिया आहे. या विधीमध्ये अनेक चरण आणि सूक्ष्म तपशील समाविष्ट असतात, जे वास्तुशास्त्राच्या सखोल ज्ञानावर आधारित आहेत. खाली या विधीची सविस्तर माहिती दिली आहे, जी प्रामुख्याने उपलब्ध संदर्भ साहित्यावर ²³ आधारित आहे.

५.१ स्थापना विधीसाठी आवश्यक सामग्री आणि पूर्वतयारी

कोणत्याही शुभ कार्याप्रमाणे, वास्तुमंडल स्थापनेसाठी विशिष्ट सामग्री आणि पूर्वतयारी आवश्यक असते.

• पूजा सामग्री: विधीसाठी लागणाऱ्या प्रमुख वस्तूंची यादी खालील तक्त्यात दिली आहे. ही यादी सर्वसाधारण असून, विशिष्ट परंपरेनुसार किंवा पुरोहितांच्या मार्गदर्शनानुसार यात काही बदल असू शकतात.
• यजमान आणि पुरोहितांसाठी सूचना: यजमान दाम्पत्याने विधीच्या दिवशी उपवास करावा किंवा सात्विक आहार घ्यावा. पुरोहितांनी विधीचे ज्ञान आणि अनुभव असलेले असावे. दोघांनीही शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता पाळावी.²³
• स्थानाची शुद्धी आणि मांडणी: ज्या ठिकाणी वास्तुमंडल स्थापना करायची आहे, ती जागा स्वच्छ करून पंचगव्याने (गाईचे दूध, दही, तूप, गोमूत्र आणि शेण यांचे मिश्रण) शुद्ध करावी.²³ विधीसाठी आवश्यक असलेली जागा पूर्वेकडे किंवा उत्तरेकडे तोंड करून मांडावी.

तक्ता ३: वास्तुमंडल स्थापना विधीसाठी आवश्यक सामग्रीची यादी

अ.क्र.	सामग्रीचे नाव	प्रमाण (अंदाजे)	उपयोग/महत्त्व
१.	पंचगव्य	आवश्यकतेनुसार	स्थान शुद्धीसाठी
२.	कलश (तांब्याचे किंवा मातीचे)	६ नग	वरुण, ब्रह्मा, लक्ष्मीनारायण यांच्या स्थापनेसाठी 23
३.	नारळ (शेंडी असलेले)	६ नग	कलशावर ठेवण्यासाठी, शुभकारक
४.	आंब्याची पाने (डहाळे)	आवश्यकतेनुसार	कलशाभोवती आणि सजावटीसाठी, पवित्र
५.	अक्षता (अखंड तांदूळ, हळद-कुंकू मिश्रित)	आवश्यकतेनुसार	पूजेत आवाहन, आसन आणि समर्पणासाठी
६.	फुले (विविध रंगांची, सुवासिक)	भरपूर	देवतांना अर्पण करण्यासाठी
७.	दुर्वा	आवश्यकतेनुसार	गणेश आणि इतर देवतांच्या पूजेसाठी
८.	तुळशीची पाने	आवश्यकतेनुसार	विष्णू आणि संबंधित देवतांच्या पूजेसाठी, पवित्र
९.	हळद, कुंकू, गुलाल, अष्टगंध, चंदन पावडर	प्रत्येकी थोडे	देवतांना तिलक आणि लेपन करण्यासाठी
१०.	विड्याची पाने, सुपारी, लवंग, वेलची	आवश्यकतेनुसार	मुखशुद्धी आणि नैवेद्यासाठी
११.	फळे (५ प्रकारची)	प्रत्येकी काही	नैवेद्यासाठी
१२.	नैवेद्यासाठी मिठाई (उदा. लाडू, पेढे, खीर)	आवश्यकतेनुसार	देवतांना भोग अर्पण करण्यासाठी 23
१३.	वस्त्र (कलशासाठी, देवतांसाठी छोटे वस्त्र)	आवश्यकतेनुसार	देवतांना आणि कलशांना आच्छादित करण्यासाठी
१४.	जानवे (यज्ञोपवीत)	आवश्यकतेनुसार	देवतांना अर्पण करण्यासाठी
१५.	धूप, अगरबत्ती	आवश्यकतेनुसार	सुगंधित वातावरण आणि देवतांना धूप अर्पण करण्यासाठी
१६.	दीप (निरंजन, समई), तेल/तूप, वाती	आवश्यकतेनुसार	प्रकाश आणि अग्नी तत्वाचे प्रतीक, देवतांना दीप अर्पण करण्यासाठी
१७.	कापूर	आवश्यकतेनुसार	आरतीसाठी
१८.	विविध धान्ये (उदा. गहू, तांदूळ, जव, तीळ)	प्रत्येकी थोडे	नवग्रह आणि मंडल पूजेत वापरण्यासाठी
१९.	पांढरे किंवा रंगीत कापड (आसनासाठी)	आवश्यकतेनुसार	मंडलाखाली आणि देवतांच्या आसनासाठी
२०.	हवन सामग्री (समिधा, तूप, हवन कुंड, इत्यादी)	आवश्यकतेनुसार	वास्तु होमासाठी (जर विधीचा भाग असेल तर)
२१.	पाणी (शुद्ध), गंगाजल	आवश्यकतेनुसार	शुद्धीकरण, आचमन, अभिषेक आणि कलशात भरण्यासाठी
२२.	तांब्या, पळी, ताम्हण, आसन (यजमान व पुरोहितांसाठी)	प्रत्येकी १-२	पूजा विधीसाठी आवश्यक उपकरणे
२३.	पांढरी रांगोळी किंवा पीठ	आवश्यकतेनुसार	वास्तुमंडल रेखाटण्यासाठी

५.२ वास्तुमंडल रेखाटन आणि देवता आवाहन

• वास्तुमंडल रेखाटन: स्वच्छ केलेल्या भूमीवर किंवा पाटावर पांढऱ्या रांगोळीने किंवा पिठाने वास्तुमंडल रेखाटले जाते. घरासाठी सामान्यतः ८१ पदांचे (९x९) परमशायिक मंडल आणि मंदिरासाठी ६४ पदांचे (८x८) मंडूक मंडल रेखाटले जाते.²³ प्रत्येक पद (चौरस) स्पष्ट दिसेल अशा प्रकारे आकृती काढावी.
• संकल्प: यजमानांनी हातात अक्षता, पाणी आणि फूल घेऊन पुरोहितांच्या मार्गदर्शनाखाली वास्तुमंडल स्थापनेचा संकल्प सोडावा. यात विधीचा उद्देश, वेळ, स्थळ आणि गोत्र इत्यादींचा उल्लेख केला जातो.²³
• पुण्याहवाचन आणि प्रारंभिक पूजा: गणेश पूजा, कुलदेवता पूजा आणि पुण्याहवाचन (पवित्र मंत्रोच्चाराने दिवसाची शुद्धी) केले जाते. ‘अपवित्रः पवित्रो वा’ यांसारख्या मंत्रांनी वातावरण शुद्ध केले जाते.²³
• कलश स्थापना: वास्तुमंडलाच्या चार कोपऱ्यांवर आणि मध्यभागी (आवश्यकतेनुसार) कलशांची स्थापना केली जाते. सामान्यतः चार कलश वरुणदेवासाठी, एक ब्रह्माजींसाठी आणि एक लक्ष्मीनारायणांसाठी असे एकूण सहा कलश आवश्यक असू शकतात.²³ कलशांमध्ये पाणी, तुळशी, हळद, सुपारी, नाणे इत्यादी वस्तू टाकून त्यावर आंब्याची पाने आणि नारळ (शेंडी वर करून) ठेवला जातो. प्रत्येक कलशात संबंधित देवतेचे आवाहन करून ‘इह आगच्छ, इह तिष्ठ’ या मंत्रांनी त्यांची स्थापना केली जाते आणि पंचोपचार पूजा केली जाते.²³
• देवता आवाहन: रेखाटलेल्या वास्तुमंडलातील प्रत्येक पदावर (किंवा प्रमुख पदांवर) त्या पदाशी संबंधित देवतेचे आवाहन केले जाते. उदाहरणार्थ, मध्यभागी ब्रह्मदेवाचे, ईशान्येला शिखीचे, आग्नेयेला अग्नीचे इत्यादी. यासाठी विशिष्ट मंत्रांचा वापर केला जातो.²⁴ ‘अग्निभ्योऽथ सर्पेभ्यो’ यांसारख्या मंत्रांनी भूमीवरील देवतांना आणि अन्य शक्तींना नैवेद्य (उदा. धानी, बेसन आणि दह्याचा लाडू) अर्पण केला जातो.²³

५.३ मुख्य पूजा विधी आणि मंत्रोच्चार

• पंचोपचार किंवा षोडशोपचार पूजा: आवाहन केलेल्या सर्व प्रमुख देवतांची गंध, पुष्प, धूप, दीप आणि नैवेद्य या पंचोपचारांनी किंवा सोळा उपचारांनी (षोडशोपचार) यथाविधी पूजा केली जाते.²³
• वास्तुपुरुषाची विशेष पूजा: वास्तुपुरुषाचे ध्यान करून, त्याला विशेष नैवेद्य (उदा. खीर, लाडू) अर्पण केला जातो. ‘ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ किंवा वास्तुपुरुषाच्या विशिष्ट मंत्रांनी त्याची पूजा केली जाते.²³ ‘वास्तुराज नमस्तेभ्यं परमस्थान दायक’ यांसारख्या प्रार्थना म्हटल्या जातात.
• पार्षदांची स्थापना आणि पूजा: वास्तुमंडलात केवळ मुख्य देवताच नव्हे, तर भगवंताचे पार्षद, जसे की पंचमहाभागवत (विश्वक्सेन, सनक, सनातन, सनंदन, सनत्कुमार), नवयोगेंद्र (कवी, हवी, अंतरिक्ष इत्यादी) आणि इतर शक्तींचीही त्यांच्या विशिष्ट चौकांमध्ये (पदांमध्ये) स्थापना करून पूजा केली जाते.²³ यासाठी ‘एते गंधपुष्पे ॐ [देवतेचे नाव] नमः’ अशा प्रकारे मंत्रोच्चार केला जातो.
• अग्नि प्रज्वलन आणि हवन (वास्तु होम): जर विधीचा भाग असेल, तर हवन कुंडात अग्नी प्रज्वलित करून वास्तुशांतीसाठी किंवा वास्तु देवतांच्या प्रसन्नतेसाठी हवन (होम) केले जाते. यात विविध समिधा, तूप आणि हवन सामग्री अग्नीला अर्पण केली जाते. मत्स्य पुराणातील अंधकासुराच्या कथेचा संदर्भ देऊन वास्तु यज्ञाचे महत्त्व सांगितले जाते.²³
• प्रार्थना, क्षमापन आणि विसर्जन: पूजेच्या शेवटी सर्व देवतांची प्रार्थना करून, कळत-नकळत झालेल्या चुकांसाठी क्षमायाचना केली जाते. काही देवतांचे विसर्जन पात्रात विसर्जन केले जाते, तर मुख्य देवतांना वास्तूतच निवास करण्याची विनंती केली जाते.²³
• गृहप्रवेशाशी संबंधित विधी (नवीन वास्तू असल्यास): वास्तुमंडल पूजेनंतर, मुख्य कलश यजमानाच्या हातात देऊन, घरातील नकारात्मक शक्तींना बाहेर काढण्याच्या भावनेने, यजमान दाम्पत्य मुख्य दारातून उजवा पाय पुढे टाकून घरात प्रवेश करते. यावेळी शंखध्वनी आणि मंत्रोच्चार केले जातात. घरात सर्वत्र पवित्र जल किंवा पिवळी मोहरी शिंपडली जाते.²³

वास्तुमंडल स्थापना विधी हा एक अत्यंत सखोल आणि प्रभावी प्रक्रिया आहे. तो केवळ भौतिक स्तरावर नव्हे, तर ऊर्जा आणि आध्यात्मिक स्तरावरही कार्य करतो. या विधीमध्ये शुद्धीकरण (पंचगव्य, आचमन), संकल्प (उद्देशाची निश्चिती), आवाहन (देवतांना बोलावणे), स्थापना (त्यांना प्रतिष्ठित करणे), पोषण (नैवेद्य, होम) आणि संरक्षण (मंत्रोच्चार, प्रतिकात्मक कृती) यांसारख्या अनेक स्तरांचा समावेश असतो. प्रत्येक चरणाचा एक विशिष्ट उद्देश असतो, जो वास्तूला पवित्र, ऊर्जायुक्त आणि दिव्य शक्तींनी संरक्षित करण्यासाठी योगदान देतो. हा विधी वास्तू आणि तेथे राहणारे यांच्यात एक सुसंवादी आणि सकारात्मक संबंध प्रस्थापित करतो.

६. वास्तुमंडल स्थापनेचे लाभ आणि समारोप

६.१ वास्तुमंडल स्थापनेचे लाभ

वास्तुमंडल स्थापनेचा विधी विधिवत आणि श्रद्धेने केल्यास अनेक सकारात्मक लाभ प्राप्त होतात, असे वास्तुशास्त्र आणि पारंपरिक मान्यता सांगतात. हे लाभ केवळ तात्काळ नसून, दीर्घकाळ टिकणारे आणि जीवनाच्या विविध पैलूंवर परिणाम करणारे असू शकतात.

• सकारात्मक ऊर्जेचा संचार: वास्तुमंडल स्थापनेमुळे घरातील किंवा वास्तूतील नकारात्मक ऊर्जा दूर होऊन सकारात्मक ऊर्जेचा प्रवाह वाढतो.⁶ यामुळे घरात प्रसन्न आणि आनंदी वातावरण निर्माण होते.
• सुख, शांती आणि समृद्धी: वास्तुपुरुषाची आणि मंडलातील देवतांची कृपा झाल्यास घरात सुख, शांती नांदते. आर्थिक अडचणी दूर होऊन समृद्धीचा मार्ग मोकळा होतो.⁴
• आरोग्य लाभ: संतुलित ऊर्जा क्षेत्रामुळे घरातील सदस्यांचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य सुधारते. आजारपण कमी होते आणि रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.²⁰
• कौटुंबिक सलोखा: घरातील सदस्यांमध्ये प्रेम, एकोपा आणि सामंजस्य वाढते. कलह आणि मतभेद कमी होऊन संबंध सुधारतात.²⁰
• अडथळ्यांचे निवारण: कामातील किंवा जीवनातील अडथळे दूर होण्यास मदत मिळते. नवीन संधी प्राप्त होतात आणि प्रगतीचा मार्ग सुलभ होतो.
• देवतांचा आशीर्वाद आणि संरक्षण: वास्तुमंडल स्थापनेमुळे वास्तुपुरुष आणि मंडलातील सर्व देवता प्रसन्न होतात आणि त्यांचे आशीर्वाद व संरक्षण त्या वास्तूला आणि तेथे राहणाऱ्यांना लाभते.⁵ यामुळे अज्ञात भीती आणि नकारात्मक शक्तींपासून रक्षण होते.
• आध्यात्मिक उन्नती: पवित्र आणि सकारात्मक वातावरणामुळे আধ্যাत्मिक साधना, ध्यान आणि चिंतनासाठी अनुकूलता निर्माण होते. यामुळे मानसिक शांती आणि আধ্যাत्मिक उन्नती साधता येते.²⁰

६.२ समारोप

वास्तुमंडल स्थापना हा केवळ एक पारंपरिक धार्मिक विधी किंवा कर्मकांड नाही, तर ते मनुष्य, त्याची वास्तू आणि निसर्ग यांच्यात एक सुसंवाद आणि संतुलन स्थापित करण्याची एक प्राचीन, सखोल आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन असलेली प्रक्रिया आहे. वास्तुपुरुषाची पौराणिक कथा, मंडलाची खगोलीय आणि आध्यात्मिक रचना, विविध देवतांची संकल्पना आणि ब्रह्मस्थानाचे महत्त्व या सर्व बाबी वास्तुशास्त्राच्या व्यापक दृष्टिकोनाचे दर्शन घडवतात.

वास्तुमंडल हे एका भूखंडाला किंवा इमारतीला केवळ भौतिक संरचनेत न ठेवता, तिला एक जिवंत, स्पंदनशील आणि ऊर्जायुक्त ‘वास्तु’ बनवते. या स्थापनेच्या माध्यमातून त्या जागेचा मूळ उद्देश – म्हणजेच मानवी कल्याणासाठी एक सुरक्षित, आरोग्यपूर्ण आणि समृद्ध निवासस्थान प्रदान करणे – साध्य होतो. वास्तुमंडल स्थापनेचा विधी हा त्या वास्तूच्या ऊर्जा नकाशाची (energetic blueprint) पायाभरणी करतो. ज्याप्रमाणे शरीरासाठी आत्मा, त्याप्रमाणे वास्तूसाठी वास्तुमंडल आणि त्यातील देवतांची चेतना महत्त्वाची असते.

हा विधी त्या वास्तूला खऱ्या अर्थाने ‘घर’ बनवतो – एक असे स्थान जिथे केवळ भिंती आणि छत नसतात, तर पावित्र्य, सकारात्मकता, प्रेम, शांती आणि कल्याण नांदते. वास्तुमंडल स्थापनेद्वारे आपण केवळ आपल्या निवासालाच नव्हे, तर आपल्या जीवनालाही एका उच्च आणि सकारात्मक पातळीवर नेण्याचा प्रयत्न करतो. म्हणून, वास्तुशास्त्राच्या या गहन ज्ञानाचा आदर करून, वास्तुमंडल स्थापनेसारख्या विधींचे महत्त्व समजून घेणे आणि त्यांचे यथासांग पालन करणे हे निश्चितच श्रेयस्कर आहे.