विवाह संस्कार: विधी,
परिचय
विवाह संस्कार: एक आधारभूत sacrament
हिंदू परंपरेतील सोळा प्रमुख संस्कारांपैकी विवाह हा पंधरावा आणि अत्यंत महत्त्वपूर्ण संस्कार मानला जातो.1 ‘विवाह’ या शब्दाची व्युत्पत्ती ‘वि + वह्’ (
वि+वह्) अशी आहे, ज्याचा अर्थ ‘विशेष प्रकारे वहन करणे’ किंवा जीवन, कुटुंब आणि समाजाची विशेष जबाबदारी स्वीकारणे असा होतो.1 हा केवळ दोन व्यक्तींचा संयोग नसून दोन कुटुंबांचे मिलन आहे. हिंदू विवाह हा केवळ एक सामाजिक किंवा कायदेशीर करार नाही, तर तो एक पवित्र ‘संस्कार’ आहे, जो व्यक्तीच्या जीवनाला एका नव्या आणि उच्च स्तरावर घेऊन जातो.
विवाह संस्काराद्वारे व्यक्ती गृहस्थाश्रमात प्रवेश करते आणि तीन प्रमुख ऋणांमधून (कर्जांमधून) मुक्त होण्याचा मार्ग प्रशस्त करते: देवऋण (यज्ञयागादी कर्मांद्वारे), ऋषिऋण (स्वाध्याय आणि सेवेद्वारे) आणि पितृऋण. यातील पितृऋण हे सदाचारी आणि धार्मिक संतती उत्पन्न करून फेडले जाते, ज्यामुळे पितरांना सद्गती प्राप्त होते.2 या संस्काराला ‘पाणिग्रहण’ (वधूचा हात स्वीकारणे), ‘परिणय’ (अग्नीभोवती प्रदक्षिणा घालणे) आणि ‘उद्वाह’ (वधूला पित्याच्या घरातून आपल्या घरी नेणे) अशी विविध नावे आहेत, जी या विधीच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकतात.
महाराष्ट्रीय विधींमधील समन्वय
महाराष्ट्रीय विवाह सोहळा हा अखिल भारतीय वैदिक विधी आणि महत्त्वपूर्ण प्रादेशिक परंपरा यांचा एक सुंदर समन्वय आहे. यात ‘लाजाहोम’ आणि ‘सप्तपदी’ यांसारखे शास्त्रोक्त वैदिक विधी आहेत, तसेच ‘कानपिळी’ आणि ‘ऐरणी पूजन’ यांसारखे लौकिक किंवा स्थानिक विधीही आहेत, जे या सोहळ्याला एक वैशिष्ट्यपूर्ण ओळख देतात.5 हा विधी अग्नी, ब्राह्मण आणि आप्तेष्टांच्या साक्षीने पार पाडला जातो, ज्यामुळे वधू-वरांवर एक सामाजिक आणि धार्मिक बंधन निर्माण होते.
विषयाची रूपरेषा
प्रस्तुत अहवालात, महाराष्ट्रीय विवाह संस्कारातील विधींचा वापरकर्त्याने दिलेल्या संरचनेनुसार सखोल अभ्यास केला जाईल. या अहवालाची रचना तीन मुख्य भागांमध्ये विभागलेली आहे: मधुपर्क प्रयोग, मुख्य विवाह विधी आणि ऐरणी पूजन. या विधींमागील मूळ संकल्पना, प्रतीकात्मकता आणि तात्विक महत्त्व स्पष्ट करणे हा या अहवालाचा उद्देश आहे. या संस्कारातील मुख्य विषय म्हणजे वधू आणि वर यांचे दैवतीकरण, अग्नीची साक्ष, व्यक्तीच्या जबाबदारीचा विस्तार होऊन ती सामाजिक आणि राष्ट्रीय स्तरावर पोहोचणे, आणि धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष या चार पुरुषार्थांची पूर्तता करणे. हे सर्व विधी मिळून केवळ एक सोहळा नव्हे, तर एका नवीन जीवनाचा पाया रचतात, जो त्याग, समर्पण, सहकार्य आणि कर्तव्यनिष्ठेवर आधारित असतो.
भाग १: अथ मधुपर्कप्रयोगः (मधुपर्क समारंभ: दिव्य वराचे स्वागत)
विवाह संस्काराचा प्रारंभ मधुपर्क प्रयोगाने होतो. हा केवळ एक स्वागत समारंभ नसून, यात वराला (नवरदेवाला) केवळ एक पाहुणा म्हणून नाही, तर साक्षात विष्णूचे रूप मानून त्याची पूजा केली जाते. ‘वर-रूपी विष्णू’ ही संकल्पना यानंतर होणाऱ्या कन्यादान विधीचा पाया आहे. या पूजेद्वारे वराला देवतास्वरूप मानून त्याला कन्यारूपी लक्ष्मीचा स्वीकार करण्यासाठी योग्य आणि पवित्र बनवले जाते.
१.१. संकल्प आणि आमंत्रण (संकल्प व आसन प्रदान)
मधुपर्क पूजेचा संकल्प
कोणत्याही वैदिक कर्माची सुरुवात ‘संकल्पा’ने होते. संकल्प म्हणजे विशिष्ट कार्य करण्यामागील हेतू, वेळ, स्थळ आणि उद्देश यांची देवासमोर केलेली औपचारिक घोषणा. मधुपर्क पूजेचा संकल्प वधूचे वडील करतात. या संकल्पात, विवाह मंडपात आलेल्या आदरणीय वररूपी नारायणाची पूजा करण्याचा आपला उद्देश ते स्पष्ट करतात. या कृतीमुळे पुढील सर्व विधींना एक पवित्र आणि हेतुपूर्ण चौकट प्राप्त होते.
वराला आसन प्रदान (आसन प्रदान)
संकल्पानंतर वराला बसण्यासाठी एक पवित्र आसन (पाट किंवा चौरंग) दिले जाते. हे केवळ आदरातिथ्य नाही, तर पूजेसाठी आलेल्या सन्माननीय अतिथीला, म्हणजेच वररूपी विष्णूला, सन्मानाने स्थापित करण्याची ही कृती आहे. यामुळे विधीच्या कालावधीसाठी त्याचे उन्नत आणि देवतेसमान स्थान निश्चित होते.
वराकडून पूजनाची अनुमती (पूजनाची अनुमती)
वधूचे वडील औपचारिकरित्या वराकडे त्याची पूजा करण्याची परवानगी मागतात. अत्यंत संरचित विधीमध्येही संमती मागण्याची ही कृती परस्पर आदर आणि ऐच्छिकतेच्या तत्त्वाला अधोरेखित करते. हे दर्शवते की हा संबंध जबरदस्तीचा नसून दोन्ही पक्षांच्या स्वीकृतीवर आधारित आहे.
१.२. शुद्धीकरण आणि सन्मानाचे विधी (पाद्य, अर्घ्य, आचमन)
पाद्यप्रदान व पाद्यप्रक्षालनम्
वराला पाय धुण्यासाठी पाणी दिले जाते, ज्याला ‘पाद्य’ म्हणतात. वैदिक परंपरेनुसार, देवता आणि अत्यंत आदरणीय व्यक्तींना दिला जाणारा हा सर्वोच्च सन्मान आहे. वधूचे आई-वडील वराचे पाय धुतात आणि ते पाणी एका थाळीत (ताम्हणात) गोळा करतात, जेणेकरून विधीची पवित्रता कायम राहील. हे चरण पृथ्वीच्या अपवित्र स्पर्शातून आलेल्या अशुद्धीला दूर करण्याचे प्रतीक आहे.
आचमन
यानंतर वराला पिण्यासाठी (प्राशन करण्यासाठी) पाणी दिले जाते, ज्याला ‘आचमन’ म्हणतात. ही आंतरिक शुद्धीकरणाची प्रक्रिया आहे. शरीराच्या आत आणि बाहेर शुद्धता राखणे हे कोणत्याही पवित्र कार्यासाठी आवश्यक मानले जाते. आचमनाने वाचेची आणि मनाची शुद्धी होते.
अर्घ्य प्रदान व अर्घ्याचे ग्रहण
‘अर्घ्य’ म्हणजे हात धुण्यासाठी दिलेले पाणी. पाय (पृथ्वीशी संपर्क), तोंड (वाचा) आणि हात (कर्म) शुद्ध करण्याची ही प्रक्रिया वराला शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या पुढील पवित्र विधींसाठी तयार करते.
पुनः आचमन
या शुद्धीकरण चक्राला पूर्ण करण्यासाठी पुन्हा एकदा आचमन दिले जाते. हे त्या क्षणाच्या पावित्र्यावर पुन्हा एकदा शिक्कामोर्तब करते.
१.३. मुख्य अर्पण: मधुपर्क (मधुपर्क प्रदान व प्राशन)
रचना आणि प्रतीकात्मकता
‘मधुपर्क’ हे दही, मध आणि तूप यांचे एक आरोग्यदायी आणि शक्तिशाली मिश्रण आहे. काही ठिकाणी यात पाणी आणि साखर यांचाही समावेश असतो. सामान्यतः याचे प्रमाण ३ भाग दही, २ भाग मध आणि १ भाग तूप असे असते. हे मिश्रण जीवनातील मधुर, पौष्टिक आणि शुद्ध साराचे प्रतीक आहे, जे नवीन जोडप्याने आपल्या सहजीवनात जोपासावे अशी अपेक्षा असते. मधुपर्क हे वात, पित्त आणि कफ या तिन्ही दोषांना संतुलित करणारे आरोग्यदायी पेय मानले जाते.
अर्पण करण्याची कृती
वधूचे वडील मधुपर्काचे पात्र हातात घेऊन “ॐमधुपर्को,मधुपर्को,मधुपर्कःप्रतिगृह्यताम्” (हे वर, या मधुपर्काचा स्वीकार करा) असे म्हणून ते वराला अर्पण करतात आणि वर त्याचा स्वीकार करतो.
प्राशन करण्याची कृती (प्राशन)
वर या मिश्रणाचे प्राशन करतो. ही कृती त्याला दिलेल्या सन्मानाचा आणि वैवाहिक जीवनातील गोड जबाबदाऱ्यांचा स्वीकार दर्शवते. हे एक प्रतिकात्मक मार्गदर्शन देखील आहे की, वधूने असेच पौष्टिक पदार्थ बनवावेत आणि वराने त्यांचे सेवन करून बलशाली राहावे. काही परंपरांनुसार, वर यातील काही भाग प्राशन करतो आणि बाकीचा बाजूला ठेवतो. हे ‘तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः’ (त्यागपूर्वक उपभोग घ्या) या वेदांतातील तत्त्वाचे प्रतीक आहे, जे अनासक्ती दर्शवते.
१.४. पूजेचे समारोपाचे विधी (वस्त्र, यज्ञोपवीत, अलंकार, गंध, अक्षत, औक्षवण)
वस्त्र व यज्ञोपवीत प्रदान
वराला नवीन वस्त्रे आणि यज्ञोपवीत (जानवे) अर्पण केले जाते. हे त्याला प्रतिष्ठा प्रदान करण्याचे आणि गृहस्थाश्रमात प्रवेश करताना त्याच्या धार्मिक आणि सामाजिक कर्तव्यांची (धर्माची) आठवण करून देण्याचे प्रतीक आहे. शास्त्रानुसार, पवित्र विधींच्या वेळी व्यक्तीने ‘एकवासा’ (केवळ एक वस्त्र परिधान केलेले) असू नये.
अलंकार, गंध, अक्षता
यानंतर अलंकार, चंदनाचे लेप (गंध) आणि अखंड तांदूळ (अक्षता) अर्पण केले जातात. हे षोडशोपचार पूजेचे (सोळा भागांची पूजा) प्रमुख घटक आहेत. अलंकार समृद्धीचे, गंध शुद्धतेचे आणि मनाच्या शीतलतेचे, तर अक्षता पूर्णत्वाचे आणि मांगल्याचे प्रतीक आहेत.
औक्षवण
या समारोपाचा शेवट वधूची आई वराचे ‘औक्षण’ (ओवाळणी) करून करते. यात दिव्यांनी भरलेले तबक वराच्या चेहऱ्याभोवती फिरवून त्याला आशीर्वाद दिला जातो आणि दृष्ट काढली जाते.
मधुपर्क प्रयोग हा केवळ एक स्वागत समारंभ नसून, तो एक जाणीवपूर्वक केलेला धार्मिक विधी आहे, ज्यात वराचे ‘दैवतीकरण’ केले जाते. या पूजेद्वारे नवरदेवाला तात्पुरते का होईना, पण देवाचे, विशेषतः विष्णूचे रूप मानले जाते. यामुळे तो वधूरूपी लक्ष्मीचा स्वीकार करण्यास पात्र ठरतो. वधूच्या कुटुंबाकडून केली जाणारी ही संपूर्ण पूजा (आसन, पाद्य, अर्घ्य इत्यादींसह) केवळ भावी जावयाचा सन्मान नसते, तर त्याच्या ठायी विष्णूच्या दैवी तत्त्वाचे आवाहन असते. या सुरुवातीच्या दैवतीकरणामुळेच पुढील ‘कन्यादान’ विधीला एका सामाजिक देवाणघेवाणीपेक्षा अधिक उच्च, दैवी परिमाण प्राप्त होते. यातूनच वधूचा पिता, जो स्वतःला देवीचा पालक समजतो, तो आपल्या कन्येला साक्षात देवाच्या स्वाधीन करत आहे, अशी उदात्त भावना निर्माण होते. हा विधी संपूर्ण विवाह संस्काराला एक पवित्र संदर्भ प्रदान करतो.
भाग २: विवाह विधी (मुख्य विवाह विधी: पवित्र बंधनाची निर्मिती)
हा विवाह सोहळ्याचा मुख्य भाग आहे, ज्यात वधू-वरांना कायदेशीर, सामाजिक आणि आध्यात्मिकरित्या एकत्र बांधणारे विधी केले जातात. हे विधी त्यांच्या वैयक्तिक जीवनाचा पाया रचतात आणि त्यांना समाजाचा एक अविभाज्य घटक म्हणून स्थापित करतात.
२.१. मीलनाची सुरुवात (संकल्प, मंगलाष्टके, परस्पर दर्शन)
संकल्प (दारपरिग्रहण)
आता एक नवीन संकल्प केला जातो, जो ‘दारपरिग्रहण’ म्हणजेच ‘पत्नीचा स्वीकार’ करण्यासाठी असतो. या संकल्पात विवाहाचा उद्देश स्पष्टपणे सांगितला जातो: ‘धर्मप्रजोत्पादनार्थ’ (धर्माच्या पालनासाठी संतती उत्पन्न करणे) आणि ‘धर्माचरणेषुअधिकारसिद्धिद्वारा’ (धार्मिक कर्तव्ये एकत्रितपणे पार पाडण्याचा पूर्ण अधिकार प्राप्त करण्यासाठी). हे वचन या गोष्टीला मान्यता देते की गृहस्थाश्रमात पुरुष स्त्रीशिवाय आणि स्त्री पुरुषाशिवाय अपूर्ण आहे.
मंगलाष्टका पठण
हा एक वैशिष्ट्यपूर्ण महाराष्ट्रीय विधी आहे. वधू आणि वर यांच्यामध्ये एक पडदा (अंतरपाट) धरला जातो, ज्यामुळे ते एकमेकांना पाहू शकत नाहीत. पुरोहित आणि नातेवाईक देवतांचा आशीर्वाद आणि वधू-वरांना शुभेच्छा देणारी आठ श्लोकांची मंगलमय काव्ये (मंगलाष्टके) गातात. प्रत्येक श्लोकाच्या शेवटी ‘शुभ मंगल सावधान’ असे म्हटले जाते. ‘सावधान’ हा शब्द केवळ ‘काळजी घ्या’ या अर्थाने नाही, तर ‘या मंगल क्षणाबद्दल जागरूक रहा’ या अर्थाने वापरला जातो. हा क्षण किती पवित्र आणि महत्त्वपूर्ण आहे, याची जाणीव करून देतो.2 या वेळी उपस्थित पाहुणे वधू-वरांवर अक्षतांचा वर्षाव करतात.
प्रतिष्ठा मंत्र पठण व आशीर्वाद मंत्र पठण
मंगलाष्टकांनंतर, या नवीन नात्याला प्रतिष्ठित करण्यासाठी (प्रतिष्ठा) आणि देवतांचे आशीर्वाद मिळवण्यासाठी (आशीर्वाद) विशिष्ट मंत्रांचे पठण केले जाते.
उपवस्त्र प्रदान
यावेळी gegensidig आदर आणि सामायिक जबाबदाऱ्यांचे प्रतीक म्हणून उपवस्त्र (शाल किंवा उपरं) अर्पण केले जाते.
परस्पर दर्शन
शुभ मुहूर्ताच्या अचूक क्षणी, अंतरपाट दूर केला जातो. वधू आणि वर पती-पत्नी म्हणून प्रथमच एकमेकांना पाहतात आणि एकमेकांना पुष्पहार (वरमाला) घालतात. हा त्यांच्या विभक्तपणाचा अंत आणि त्यांच्या दृष्य मीलनाची सुरुवात दर्शवणारा एक अत्यंत भावनिक आणि आध्यात्मिक क्षण असतो.7
२.२. पवित्र दान: कन्यादान
संकल्पनात्मक चौकट
हा विवाहातील सर्वात महत्त्वाचा आणि अनेकदा चुकीच्या पद्धतीने समजला जाणारा विधी आहे. ‘कन्यादान’ म्हणजे ‘मुलगी दान करणे’ नव्हे, तर ते एक ‘संप्रदान’ आहे, म्हणजेच एका पवित्र जबाबदारीचे हस्तांतरण. याला ‘महादान’ (सर्वात मोठे दान) मानले जाते, ज्यामुळे वधूच्या पालकांना मोठे पुण्य मिळते.14 या विधीत, पिता आपल्या कन्येला देवी लक्ष्मीचे रूप मानून, वररूपी विष्णूच्या हाती तिला सोपवतो.7 यामागे कन्येच्या कल्याणाची आणि सुखी संसाराची उदात्त भावना असते.
विधीची कृती
वधूचे वडील आपल्या मुलीचा उजवा हात वराच्या उजव्या हातात ठेवतात आणि त्यावर पवित्र जलाने अभिषेक करतात. ही कृती दानाला दृढ करते. हीच ‘पाणिग्रहण’ (हात स्वीकारणे) या विधीची औपचारिक सुरुवात आहे.
वराची प्रार्थना (वचन)
यावेळी वडील वराकडून एक पवित्र वचन घेतात. वर वचन देतो: “धर्मेचअर्थेचकामेचनअतिचरामि” (मी धर्म, अर्थ आणि काम या बाबतीत तिच्या इच्छेचे उल्लंघन करणार नाही). हे वचन वधूला जीवनाच्या सर्व प्रमुख क्षेत्रांमध्ये समान भागीदार बनवते.
दश प्रकारची दाने
कन्यादानाच्या विधीसोबतच अनेकदा दहा प्रकारची प्रतिकात्मक दाने दिली जातात, जी त्या क्षणाची गंभीरता आणि औदार्य अधोरेखित करतात. काही परंपरांमध्ये, ‘गोदान’ (गायीचे दान) हे सर्वोच्च दान मानले जाते, कारण ते नवीन कुटुंबासाठी पोषण आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे.
उखाणा घेणे व सुवर्णाभिषेक
वराला ‘उखाणा’ (यमकबद्ध काव्यपंक्तीत पत्नीचे नाव घेणे) घेण्यास सांगितले जाते. ही एक लोकपरंपरा आहे, जी वधूच्या ओळखीला सार्वजनिक घोषणेत समाविष्ट करते. त्यानंतर ‘सुवर्णाभिषेक’ (सोन्याच्या स्पर्शाने पवित्र केलेल्या पाण्याने अभिषेक) केला जातो, जो समृद्धीचे आशीर्वाद देतो.
कंकण गणपती पूजन आणि नमस्कार
वधू-वर आपल्या हाताला बांधलेल्या कंकणातील (मनगटी धागा) गणेशाची पूजा करतात आणि आपल्या नवीन जीवनातील अडथळे दूर करण्यासाठी प्रार्थना करतात. त्यानंतर ते वडीलधाऱ्या मंडळींना नमस्कार करून कन्यादान विधीची समाप्ती करतात.
२.३. विवाहाची प्रतीके (मंगळसूत्र, जोडवे, गाठ, शेंदूर)
मंगळसूत्र व जोडवे धारण
वर वधूच्या गळ्यात ‘मंगळसूत्र’ (पवित्र धागा) बांधतो. हे तिच्या विवाहित स्थितीचे प्रमुख प्रतीक आहे. यातील दोन पदरी दोरा पती-पत्नीच्या मिलनाचे, दोन वाट्या शिव आणि शक्तीचे, तर काळे मणी वाईट शक्तींपासून संरक्षण करण्याचे प्रतीक मानले जातात.7 यासोबतच वर वधूच्या पायांच्या बोटांमध्ये ‘जोडवी’ (चांदीची वेढणी) घालतो.
गाठ बांधणे (ग्रंथिबंधन)
वधू आणि वराच्या वस्त्रांची (शाल आणि उपरण्याची) गाठ बांधली जाते. ही गाठ त्यांच्या अतूट नात्याचे प्रतीक आहे. आता ते जीवनाच्या प्रवासात एकमेकांशी कायमचे बांधले गेले आहेत, हे यातून सूचित होते.
शेंदूर भरणे
वर वधूच्या भांगात ‘शेंदूर’ (कुंकू) भरतो. हे सुद्धा विवाहित स्त्रीचे एक प्रमुख लक्षण मानले जाते.
२.४. वैश्विक साक्षी आणि संक्रमण (सूर्यदर्शन / ध्रुवदर्शन)
सूर्य/ध्रुव दर्शन (निष्क्रमण)
वधू-वरांना बाहेर नेऊन सूर्य (दिवसा) आणि ध्रुवतारा (रात्री) यांचे दर्शन घडवले जाते. सूर्य हा जीवन आणि ऊर्जेचा स्रोत आहे, तर ध्रुवतारा हा स्थिरता आणि अढळतेचे प्रतीक आहे. आपल्या नात्यातही अशीच स्थिरता आणि अढळपणा असावा, यासाठी ध्रुवताऱ्याचे दर्शन घेतले जाते.
२.५. दिव्य साक्षी: विवाह होम
अग्नीचे महत्त्व
‘विवाह होम’ हा विवाहाचा शास्त्रोक्त गाभा आहे. ‘अग्नी’ हा या विधीतील अंतिम आणि सर्वोच्च दैवी साक्षी (‘अग्निसाक्षी’) मानला जातो. अग्नीमध्ये अर्पण केलेल्या आहुती देवतांपर्यंत पोहोचतात, असे मानले जाते.19 या विधीसाठी प्रज्वलित केलेल्या अग्नीला विशेषतः ‘योजक’ अग्नी म्हणतात.
संकल्प व अग्निपूजन (कुषकंडिका)
होमासाठी एक नवीन संकल्प केला जातो. त्यानंतर अग्नी प्रज्वलित करून त्याची पूजा केली जाते.
विशेष आहुत्या
होमातील विविध आहुत्या विवाहाच्या वैयक्तिक नात्याला एका व्यापक सामाजिक आणि राष्ट्रीय जबाबदारीशी जोडतात.
- प्रायश्चित्त होम (नवाहुती): भूतकाळात नकळतपणे झालेल्या चुका किंवा दोषांच्या निवारणासाठी पाच आहुत्या दिल्या जातात. यामुळे जोडपे आपले नवीन आयुष्य एका स्वच्छ आणि पवित्र मनाने सुरू करू शकते.
- राष्ट्रभृत, जया, अभ्यातान होम: हा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण होमांचा त्रिकूट आहे.
- राष्ट्रभृत होम (“राष्ट्राचे भरणपोषण करणारा”): या होमात, जोडपे राष्ट्राच्या समृद्धी आणि शक्तीसाठी योगदान देईल, अशी प्रार्थना करून आहुत्या दिल्या जातात. त्यांनी राष्ट्राची बौद्धिक शक्ती (ब्राह्म-शक्ती) आणि संरक्षण शक्ती (क्षात्र-शक्ती) यांचे रक्षण करावे, अशी अपेक्षा असते. यातून वैवाहिक कर्तव्याला राष्ट्रीय कर्तव्याशी जोडले जाते.
- अभ्यातान होम (“स्वतःची उन्नती करणारा”): जोडप्याच्या शारीरिक, मानसिक आणि आत्मिक शक्तींच्या सर्वांगीण विकासासाठी प्रार्थना केली जाते.
- जया होम (“विजय”): राष्ट्रीय कर्तव्य आणि आत्म-विकास यांच्यामध्ये हा होम केला जातो. खरा विजय (जय) तेव्हाच मिळतो, जेव्हा व्यक्ती राष्ट्रीय जबाबदारी (राष्ट्रभृत) आणि वैयक्तिक प्रगती (अभ्यातान) यांच्यात संतुलन साधते, हे यातून सूचित होते.
- अग्नि रीत्यादी पंचकम आहुत्या: अग्नी आणि इतर देवतांना उद्देशून आणखी पाच आहुत्या दिल्या जातात.
लाजाहोम (हस्तग्रहण व अश्मारोहण सहित)
- विधी: वधू अग्नीमध्ये ‘लाजा’ (साळीच्या लाह्या) अर्पण करते. तिचा भाऊ तिच्या ओंजळीत लाह्या देतो आणि वर तिच्या हाताला खालून आधार देतो. ही कृती तीन किंवा चार वेळा केली जाते.
- प्रतीकात्मकता: लाह्या समृद्धी आणि प्रजननाचे प्रतीक आहेत. हा विधी वधूच्या पितृकुळापासून विभक्त होण्याचे (भावाच्या उपस्थितीने सूचित) आणि पतीच्या कुळात पूर्णपणे सामील होण्याचे प्रतीक आहे. याची तुलना भाताच्या रोपाच्या लावणीशी केली जाते, जे नवीन शेतात अधिक भरभराटीला येते. या वेळी वधू आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि नवीन कुटुंबाच्या समृद्धीसाठी प्रार्थना करते.
- अविभाज्य विधी: हस्तग्रहण व अश्मारोहण:
- हस्तग्रहण (पाणिग्रहण): येथे औपचारिकरित्या ‘पाणिग्रहण’ होते, जिथे वर संपूर्ण जबाबदारीने वधूचा हात स्वीकारतो.
- अश्मारोहण (दगडावर पाऊल ठेवणे): वर वधूला एका दगडावर पाऊल ठेवण्यास सांगतो आणि म्हणतो, “इमम्अश्मानम्आरोहअश्माइवत्वंस्थिराभव” (या दगडावर चढ आणि दगडाप्रमाणे स्थिर हो).हे जीवनातील संकटांना धैर्याने आणि स्थिरतेने सामोरे जाण्याच्या तिच्या क्षमतेचे प्रतीक आहे. स्त्री ही ‘अबला’ नसून सबला आहे, हे यातून सूचित होते.
गाथा मंत्रांचे पठण व कानपिळी
यावेळी काही पारंपरिक गाथांचे पठण केले जाते. ‘कानपिळी’ हा एक लौकिक विधी आहे, ज्यात वधूचा भाऊ वराचा कान पिळून आपल्या बहिणीची नेहमी काळजी घेण्याचे वचन घेतो.
२.६. एकत्वाकडे नेणारी सात पावले: सप्तपदी
कायदेशीर आणि धार्मिक पूर्तता
‘सप्तपदी’ हा विवाहातील सर्वात महत्त्वाचा विधी आहे. हिंदू विवाह कायद्यानुसार, सातवे पाऊल टाकल्यानंतरच विवाह कायदेशीररित्या पूर्ण आणि बंधनकारक मानला जातो.
प्रक्रिया
वधू-वर, ज्यांच्या वस्त्रांची गाठ बांधलेली असते, ते अग्नीच्या उत्तरेला मांडलेल्या तांदळाच्या सात राशींवरून सात पावले एकत्र चालतात. वर वधूला मार्गदर्शन करतो आणि प्रत्येक राशीवर उजवे पाऊल ठेवण्यास सांगतो.
सात वचने
प्रत्येक पावलागणिक एक वचन घेतले जाते. या वचनांचे शब्द जरी थोडे वेगळे असले तरी, त्यांचा गाभा सर्व स्रोतांमध्ये समान आढळतो. ही सात वचने म्हणजे त्यांच्या भावी सहजीवनाचा पाया असतात.
| पाऊल | संस्कृत मंत्र (गाभा) | मुख्य संकल्पना | वचनाचे सविस्तर स्वरूप (स्रोतांचे संश्लेषण) |
| १ | $इष एकपदी भव$ | पोषण (अन्न) | आपण हे पहिले पाऊल उचलूया आणि वचन देऊया की आपण एकमेकांना आणि आपल्या कुटुंबाला शुद्ध आणि पौष्टिक अन्न व संसाधने पुरवू. |
| २ | $ऊर्जे द्विपदी भव$ | शक्ती (ऊर्जा/बल) | आपण हे दुसरे पाऊल उचलूया आणि वचन देऊया की आपण आपली शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक शक्ती वाढवू आणि जीवनातील सर्व आव्हानांमध्ये एकमेकांना साथ देऊ. |
| ३ | $रायस्पोषाय त्रिपदी भव$ | समृद्धी (धन) | आपण हे तिसरे पाऊल उचलूया आणि वचन देऊया की आपण धर्ममार्गाने संपत्ती वाढवू आणि तिचा उपयोग आपल्या कुटुंबाच्या आणि समाजाच्या कल्याणासाठी करू. |
| ४ | $मयोभवाय चतुष्पदी भव$ | सुख | आपण हे चौथे पाऊल उचलूया आणि वचन देऊया की आपण आपले जीवन सुख, सामंजस्य, परस्पर प्रेम आणि विश्वासाने भरून टाकू. |
| ५ | $प्रजाभ्यः पञ्चपदी भव$ | संतती (प्रजा) | आपण हे पाचवे पाऊल उचलूया आणि वचन देऊया की आपण आपल्या पितरांप्रति असलेले कर्तव्य पूर्ण करण्यासाठी शूर, सद्गुणी आणि निरोगी संततीचे पालनपोषण करू. |
| ६ | $ऋतुभ्यः षड्पदी भव$ | निसर्गाशी तादात्म्य | आपण हे सहावे पाऊल उचलूया आणि वचन देऊया की आपण निसर्गाशी सुसंवाद साधून जीवनातील सर्व ऋतूंचा (सुख-दुःखाचा) आनंद एकत्र घेऊ. |
| ७ | $सखा सप्तपदी भव$ | मैत्री (सख्य) | आपण हे सातवे पाऊल उचलूया आणि एकमेकांचे खरे मित्र आणि चिरंतन सोबती बनूया. आजपासून आपले नाते मैत्रीने दृढ झाले आहे. |
२.७. विवाहाचे समारोपाचे विधी (समाप्ती)
कलशातील जलाने प्रोक्षण
पवित्र कलशातील पाण्याने वधू-वरांवर सिंचन (प्रोक्षण) केले जाते. हे शुद्धीकरण, शांती आणि आशीर्वादाचे प्रतीक आहे.
सवाष्णींकडून ओटी भरणे, औक्षण व आशीर्वाद
विवाहित स्त्रिया (सुवासिनी) वधूचे औक्षण करतात आणि तिच्या ओटीत (साडीच्या पदरात) तांदूळ, नारळ आणि इतर मंगल वस्तू भरतात. हे तिच्या नवीन आयुष्यासाठी प्रजनन आणि समृद्धीच्या आशीर्वादाचे प्रतीक आहे.
विवाह विधींची ही मालिका वधू-वरांच्या ओळखीचा आणि जबाबदारीचा पद्धतशीरपणे विस्तार करते. ती त्यांना वैयक्तिक अवस्थेतून एका द्वैताकडे आणि नंतर वैश्विक आणि नागरी कर्तव्यांसह एकात्म घटकाकडे नेते. सोहळ्याची सुरुवात अंतरपाटाने विभक्त झालेल्या जोडप्यापासून होते, जे त्यांच्या वैयक्तिक ओळखीवर जोर देते. ‘परस्पर दर्शन’ आणि ‘वरमाला’ त्यांच्यात एक वैयक्तिक, भावनिक बंध निर्माण करतात. ‘कन्यादान’ आणि ‘पाणिग्रहण’ या बंधनाला सामाजिक आणि कौटुंबिक स्वरूप देतात, जिथे वर वधूप्रति जबाबदारी स्वीकारतो. ‘विवाह होम’ हा सर्वात महत्त्वाचा विस्तार आहे, जिथे ‘राष्ट्रभृत’, ‘जय’ आणि ‘अभ्यातान’ होम त्यांच्या युतीला राष्ट्राच्या कल्याणाशी जोडतात. ‘लाजाहोम’ जुन्या नात्यांचे विसर्जन आणि नवीन नात्यांची निर्मिती दर्शवतो. शेवटी, ‘सप्तपदी’ हा अंतिम, अपरिवर्तनीय टप्पा आहे, जिथे ते कायदेशीर आणि आध्यात्मिकदृष्ट्या एक होतात आणि जीवनाच्या प्रत्येक पैलूला व्यापणाऱ्या वचनांनी बांधले जातात, ज्याचा कळस ‘सख्य’ (मैत्री) या सर्वोच्च नातेसंबंधात होतो. ही विधींची मालिका यादृच्छिक नसून, ती जाणीव आणि जबाबदारीच्या विस्ताराचा एक काळजीपूर्वक आखलेला प्रवास आहे.
भाग ३: ऐरणी पूजन आणि प्रदान (नवीन कुळात एकरूपता)
विवाह सोहळ्याचा हा अंतिम टप्पा आहे. यात वधूच्या नवीन घरात (कुळात) प्रवेशाला औपचारिक स्वरूप दिले जाते आणि वंशाच्या सातत्यासाठी (वंशवृद्धीसाठी) आशीर्वाद मागितले जातात. हे विधी वधूचे नवीन कुटुंबात भावनिक आणि सामाजिकदृष्ट्या एकीकरण साधतात.
३.१. ऐरणीचे पूजन आणि प्रदान
संकल्प व गणपती पूजन
‘ऐरणी’ पूजनासाठी प्रथम संकल्प केला जातो. या अंतिम विधींच्या यशस्वी पूर्ततेसाठी सुरुवातीला गणेशाची पूजा केली जाते.
ऐरणी
‘ऐरणी’, ज्याला ‘झाल’ असेही म्हणतात, ही एक बांबूची टोपली असते. बांबू (वेणू) हा त्याच्या जलद आणि विपुल वाढीसाठी ओळखला जातो. त्यामुळे ‘ऐरणी’ हे वंशवृद्धीचे (कुळाची वाढ आणि सातत्य) एक शक्तिशाली प्रतीक मानले जाते. ही टोपली नारळ, धान्य, मिठाई आणि इतर मंगल वस्तूंनी भरलेली असते.
उमामहेश्वरांचे षोडशोपचार पूजन
यावेळी, उमा-महेश्वर (पार्वती आणि शिव) या दैवी जोडप्याची आदर्श वैवाहिक सुसंवाद आणि वैश्विक पालकत्वाचे प्रतीक म्हणून षोडशोपचार पूजा केली जाते. या पूजेद्वारे, नवीन जोडप्यालाही त्यांच्यासारखेच सुसंवादी आणि फलदायी वैवाहिक जीवन लाभावे, यासाठी आशीर्वाद मागितले जातात.
ऐरणी प्रदान
वधूचे वडील किंवा पालक ही ‘ऐरणी’ वराच्या आईला औपचारिकरित्या ‘दान’ म्हणून देतात. हे दान वधूच्या माध्यमातून समृद्धी आणि वंशवृद्धीची क्षमता वधूच्या कुटुंबाकडून वराच्या कुटुंबाकडे हस्तांतरित करण्याचे प्रतीक आहे. आधुनिक काळात, या विधीसोबत सासूला साडी-चोळी (वस्त्रपात) भेट देण्याची प्रथा आहे.4
३.२. वधूचे स्वागत (कन्या निवेदन व सूनमुख पाहणे)
कन्या निवेदन
हा विधी म्हणजे वधूला तिच्या नवीन कुटुंबासमोर, विशेषतः सासूसमोर, औपचारिकरित्या सादर करणे होय. ती आता त्यांच्या घराचा एक अविभाज्य भाग आहे, ही घोषणा यातून केली जाते.
सूनमुख पाहणे
हा एक अत्यंत मार्मिक आणि महत्त्वपूर्ण विधी आहे. वधू आणि वर एकत्र बसतात, अनेकदा ते सासूच्या मांडीवर बसतात. सासू आपल्या मुलाचा आणि नवीन सुनेचा चेहरा एकत्र आरशात पाहते.18 हे प्रतीक आहे की ती आता आपल्या मुलाला एक स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून पाहत नाही, तर एका नवीन जोडप्याचा भाग म्हणून पाहते. सून ही कोणी बाहेरची व्यक्ती नसून, आपल्या मुलाच्या ओळखीचाच एक अविभाज्य भाग आहे, हे स्वीकारण्यास हा विधी मदत करतो. त्यानंतर सासू सुनेला अलंकार किंवा वस्त्रे भेट देऊन या स्वीकृतीवर शिक्कामोर्तब करते.
३.३. अंतिम आशीर्वाद आणि पूजा (आशीर्वाद व गौरीहर पूजन)
ज्येष्ठ व्यक्तींचे आशीर्वाद
जोडपे वराच्या कुटुंबातील सर्व वडीलधाऱ्यांचे आशीर्वाद घेते. यावेळी त्यांची औपचारिक ओळख करून दिली जाते आणि त्यांचा सन्मान केला जातो.
वंशवृद्धीचे आशीर्वाद
कुटुंबाची वंशवेल पुढे चालू राहावी, यासाठी विशेष आशीर्वाद दिले जातात.
ऐरणी विसर्जन
ऐरणी पूजेतील पवित्र वस्तूंचे विधीपूर्वक विसर्जन केले जाते किंवा त्यांना सन्मानाने समारोप दिला जातो.
गौरीहर पूजन
विवाहापूर्वी चांगला पती मिळावा म्हणून वधूने ज्या ‘गौरीहर’ (गौरी-शंकर) देवतेची पूजा केलेली असते, त्याच देवतेची पूजा आता वधू-वर एकत्र करतात. ही पूजा म्हणजे नवऱ्याच्या प्राप्तीबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणे आणि आयुष्यभर वैवाहिक सुखासाठी प्रार्थना करणे होय
ऐरणी पूजनाची ही मालिका संघर्ष टाळण्यासाठी आणि भावनिक एकात्मतेसाठी अत्यंत कुशलतेने तयार केलेली आहे. ती वधू आणि तिच्या नवीन कुटुंबात, विशेषतः सासूसोबत, संभाव्य संघर्षाला तोंड देण्यासाठी संरचित, सकारात्मक संवाद निर्माण करते. ‘ऐरणी प्रदान’ विधीद्वारे वधूचे कुटुंब सासूला आदरपूर्वक भेटवस्तू देऊन सुरुवातीपासूनच सन्मान आणि उदारतेचे नाते प्रस्थापित करते. ‘सूनमुख पाहणे’ हा विधी मानसिकदृष्ट्या अत्यंत प्रभावी आहे. सासूने आरशात जोडप्याला एकत्र पाहिल्याने, तिच्या मनात एक संज्ञानात्मक बदल घडतो; ती त्यांना एक घटक म्हणून पाहण्यास प्रवृत्त होते. यामुळे ‘सुनेने आपला मुलगा हिरावून घेतला’ ही भावना टाळली जाते. उलट, ‘सुनेने आपल्या मुलाला पूर्ण केले’ ही भावना निर्माण होते. गौरीहराची अंतिम संयुक्त पूजा वधूच्या वैयक्तिक आध्यात्मिक प्रवासाला पूर्णत्व देते. ज्या देवतेची तिने कुमारिका असताना पूजा केली होती, तिचीच पूजा आता पतीसोबत करणे हे तिच्या प्रार्थनेच्या यशस्वी पूर्ततेचे आणि त्यांच्या सामायिक आध्यात्मिक जीवनाच्या प्रारंभाचे प्रतीक आहे. हे विधी केवळ औपचारिकता नसून, ते वधूचे नवीन घरात संक्रमण सुलभ करण्यासाठी, तिच्या स्वीकृतीला औपचारिक रूप देण्यासाठी आणि परस्पर आदर व सामायिक ओळखीचा पाया घालण्यासाठी तयार केलेली अत्याधुनिक सामाजिक-मानसिक साधने आहेत.
निष्कर्ष
महाराष्ट्रीय विवाह संस्कार, जसे की वापरकर्त्याने दिलेल्या सूचीमध्ये तपशीलवार वर्णन केले आहे, ही एक समग्र प्रक्रिया आहे. हा केवळ विधींचा संग्रह नसून, दोन व्यक्तींना एका ‘धार्मिक’ घटकात रूपांतरित करणारी एक सखोल कथा आहे. हा प्रवास वैयक्तिक सन्मानापासून (मधुपर्क) सुरू होतो, पवित्र हस्तांतरणाकडे (कन्यादान) जातो, दैवी साक्षीदारासमोर (होम आणि सप्तपदी) बंधनकारक वचनबद्धतेपर्यंत पोहोचतो आणि शेवटी नवीन कुळात (ऐरणी पूजन) सुसंवादी एकरूपतेने समाप्त होतो. हे प्राचीन विधी, जे प्रतीकात्मकता आणि तात्विक खोलीने समृद्ध आहेत, ते सामायिक जबाबदारी, परस्पर आदर आणि आध्यात्मिक वाढीच्या जीवनासाठी एक चिरस्थायी आणि सर्वसमावेशक आराखडा प्रदान करतात. हे संस्कार केवळ दोन जीवांनाच नव्हे, तर दोन कुटुंबांना एकत्र आणतात आणि समाजाचा एक मजबूत आधारस्तंभ तयार करतात.
